ФАРАБОНУ

ФАРАБОНУ

Фарабону – бу Шерзод ўғлимнинг қўшнисининг тўртга кирган қизининг исми.Мен Фарабону деган отни биринчи марта эшитаётган бўлсам ҳам, бу исм форсийзабон давлатларда жуда кенг тарқалган экан. Фарабонунинг ойиси асли Самарқандлик бўлиб, биз уни Илмия деб чақирамиз, адаси эса Афғонистонлик.Улар Тошкентда ҳам яшашган.Фарабону ўшанда Тошкентда туғилган экан.Кейин улар яна Афғонистонга кетишган.Энди эса тақдир тақозаси билан Канадада яшашаябди. Фарабонунинг сочлари белига тушиб туради Ойиси уни Африкаликларникига ўхшатиб майда қилиб ўриб қўяди. Сочига тақилган ҳар-хил боғгулчалар,капалаклар-у, кўнғизчаларнинг сон-саноғи йўқ.Бир куни эринмай санаб чиқсам, роппа-роса йигирма битта экан. Фарабонунинг кўзлари катта - катта бўлиб,қалин узун киприклари доим пириллаб туради, айниқса бирон нарсадан хафа бўлса, кўзларини ярим ёпиб турганда янаям ширин қиз бўлиб кўринади.

Кийинишини кўриб ҳақиқий канадалик дейсиз.Женси шимчалар, ажойиб гуллар тикилган кофталар,турли эртак ва мультфильмлар қаҳрамонлари тасвирланган футболкачалар кийиб юради.Бундай қизлар Ўзбекистонимизда ҳам кўпайиб кетган дейишингиз мумкин, лекин улардан Фарабонунинг фарқ қиладиган томони ҳам бор.Фарабону русча ёки ўзбекча гапира олмайди,лекин тўлиқ тушинади.У форс ва инглиз тилларида гапиради.Иккинчи фарқи,бундай болаларни ўзимизда “уни е,” “буни қил” деб ота она йўл - йўриқ кўрсатиб туради.Фарабону эса телефон, интернет, уй ва шу кабиларга қачон, қанча тўлаш керак эканлигини; боғча опаси айтмоқчи бўлган гапларнинг ҳаммасини ўзи таржима қилиб айтиб туради. Фарабону ҳамма ҳарфни билса ҳам ҳозирча катта жумлаларни ўқий олмайди.Бирон жойга тамошога чиқсак, чала бўлса ҳам биз ўқиб берамиз, у дарров форсчага таржима қилиб ташлайди. Умуман, унга катта қизга қарагандек қараймиз, лекин бола барибир бола-да…

Унинг гапирларининг айримларини дафтаримга ёзиб қўяман.Сизга хам қизиқ бўлса керак. Мана ўқинг:

СИР

Фарабонунинг акаси Жовид Афғонистонда қолган эди.Унинг келишини биз сабрсизлик билан кутаётган эдик.Ҳужжатлари тўғри бўлиб фақат самолётга чипта олиши қолган.Бир куни Илмия Фарабонуни олишга борса, боғча опаси: “Бугун ўғлингиз келадими?”- деб сўрабди.Илмия:

-Йўқ, яқинда келиши керак,ҳозирча қайси куни келиши номаълум,- дебди.

Уйга келгач, Лондондаги укаси телефон қилиб Торонтога бугун кечаси унинг ўғлининг келишини айтган. Хурсанд бўлганидан шошиб қолган эр-хотин уй йиғиштириш, бозор қилиш ёки боланинг келишига у яхши кўрган нарсани пишириб қўйиш - умуман нима қилишни билмай типирчилаб қолишибди.

Мен уларникига борганимда жонидан яхши кўрган акасининг келиши ҳақидаги хабарни эшитган Фарабону тинчгина ўтирганини кўриб ҳайрон қолдим..

”Фарабону бугун аканг келади-я, нимага хурсанд бўлмаябсан?”-десам, “Мен Жовидни келишини эшитиб, бир ҳафтадан бери хурсанд бўлиб юрибман,”- дейди бемалол.

Бирданига ҳаммамиз хайрон булиб Фарабонуга тикилилдик.

Акаси, келаси ҳафта шу куни Торонтода бўламан, бу бизнинг сиримиз бўлади, ойига ҳам, дадага ҳам айтма, деган экан.Фарабону буни ҳаммага айтса ҳам, ота-онасига айтмаган.Сир сақлаган.

МАДҲИЯ

Сентябрь ойининг бошида Фарабонуни каттароқлар борадиган гурухга кўчиришибди.Янги боғча опаси болаларни тўплаб ҳар бирини отини сўрабди,ўзининг отини айтибди “Энди катта бўлдиларинг, ўқишни ўрганасанлар, мадҳияни ҳам билиб оласилар...Мадҳия деган нималигини ким билади?”-гапини бўлиб болалардан сўрабди боғча опаси.Фарабону қўлини кўтариб билишини айтибди.Боғча опаси уни ўртага чиқариб айтиб беришни сўрабди.У “Серқуёш ҳур ўлкам, серқуёш ҳур ўлкам, серқуёш ҳур ўлкам, серқуёш ҳур ўлкам,”- деб ҳар хил оҳангда тўрт марта қайтарибди.Боғча опаси:

- Фарабону, бу мадҳияни қайси тилда айтдинг,”-деб сўраса,ҳеч иккиламай “афғонча,”- деб жавоб берибди.

-Америка мадҳиясида АМЕРИКА,Канада мадҳиясида О, КАНАДА деган сўзлар бор.Бу ерда АФҒОН деган сўз йўқ - ку? - яна сўрабди опаси. Бир дақиқа ўйланиб қолган Фарабону бирдан:

-ТОШКЕНТ деган сўз ҳам йўқ-ку, барибир бу мадҳия,- деб билимдонларча жавоб берибди.

Уйга келгач “нима учун мадҳияда АФҒОН деган сўз йўқ?”- деб, роса тўполон кўтарибди.

-Холажониси "Серқуёш ҳур ўлкам"нинг бирон жойига “афғон” сўзини қўшиб, тўрт қатор шеър ёзиб беринг,- деб бизникига келишибди.

ПУШТИ КЎЙЛАК

Фарабону пушти рангни яхши кўради, шунинг учун нима олишмоқчи бўлса, пуштисини танлайди.Унинг сумкачаси, сочидаги гул тақинчоқлар, китобчалари -умуман ҳамма нарсаси пуштининг оч, тўк, нафис турлари.Яқинда кўчамизнинг у тарафида жойлашган Зеллерс деган супермаркентдан адаси ўйинчоқ электрогитара олиб берибди. У ҳам пушти ранг.Ёмғир ёққанда кийиладиган целлофан плашлар асосан рангсиз ёки тўқ кўк, ёки сариқ рангда бўлади,лекин Фарабонуники - ўзи яхши кўрган ранг.

-Бундай рангни қаердан топдиларинг? - ёлғондан ҳайрон бўлиб сўрайман Фарабонудан.У мен билан инглизча гаплашади

-.Бу ер Канада-ку, ҳамма нарса бор, оҳлаган нарсангизни, хоҳлаган рангингизни топасиз, - дейди у катталардек менга ақл ўргатмоқчи бўлиб.

Туғилган кунимда Фарабонулар совға саломлар кўтариб уйимизга келишди.Фарабонунинг оёғида ялтироқ пушти туфлича,сочида иккита боғгул,устида янги пушти кўйлак. Кўйлак жуда ярашиб Фарабону қўғирчоқ малика бўлиб қолган.Сўрашиб бўлгач, “Бундай чиройлик кўйлакни қаердан олдингиз, мен набирам Шаҳризодага ҳеч қаердан топа олмаябман”,- унинг кўйлагини мақтаёганимни Фарабону тушинсин деб атайлаб ўзбекчани дона-дона қилиб Илмиядан сўрадим.

-Зеллерсда мен учун ўзи битта қолган экан.Сиз Шаҳризодага кўйлак олиш учун Зеллерсга борманг, Доминиондан олинг, - дейди, бу магазинда асосан озиқ-овқат бўлишини билган Фарабону шошиб.

ЎҚИШНИ БИЛМАГАН КАТТАЛАР

Фарабону Канадаликларга ўхшаб ҳамманинг отини айтиб чақиради.Ойисининг отларга “ака”ёки “опа”ни қўшиб айт деганга йиғласа йиғлайди “опа - ака” ни қўшмайди. Яқинларининг кўпига ўзи от қўйиб олган.Мени “хола Самарқандий”,қўшни кампир Мэрини-Мари,ўғлим Шоҳруҳни Шах, Шерзодни “акажон”,ўзининг йигирмадан ошган акасини Жовид деб чақиради

Фарабонуга боғчасида, уйдагиларинг ўқиб берсин, деб бир китобча беришибди.Китобча албатта инглиз тилида бўлиб, асосан расмлардан иборат, xaр бетида фақат битта, иккитадан жумла ёзилган.

Фарабону китобни аввал адасига ўқитган, кейин акасига берган, охири уйида инглиз тилини яхшироқ биладиган ойисига ўқитган. Кейин эса ,мени акажонга олиб боринглар, энди у ўқиб берсин, деб туриб олибди.

-Бекорчи борми сенга,акажонингни иши кўпдир, мана ҳаммамиз ўқиб бердик-ку,- дебди ойиси.

- Ҳеч ким яхши ўқимади. Акажон яхши ўқийди. Окей, гапиришни санлар ёмон гапирасанлар , лекин ҳамма ҳарфни била туриб, катта бўлсаларинг ҳам нима учун тўғри ўқимайсанлар?

Сен ҳам ҳарфни билганинг билан тўғри ўқимайсан-ку,- дейишса, “Мен кичкинаман ҳали”, - деб инжқликни бошлабди.

Ойиси билан Фарабону қўлида китобча билан бизникига кириб келишди.

ОКЕЙ

Америка,Канадаларда “Окей” ибораси жуда кўп ишлатилади.Бирон нарса яхши, тўғри, майли,хўп деб мақулланса “Окей” дейлади, майлими,бўладими хўпми,қандай деб сўралганда ҳам шу сўз ишлатилади.

Бир куни Илмия билан бир китобни таржима қилиб ўтирсак яна “Окей” чиқиб қолди.Ҳамма ўзбекча сўзларни бир бир қўйиб чиқдик Ҳеч қайсиси тўғри келвермаганига ўйланиб қолганимизни кўрган Фарабону “ёрдамга” келди.”Мен биламан нима деб таржима қилишни,” - дейди.”Нима?”- деб сўрасак,”Окей дегани Окей бўлади,-деди масалани тамоман ҳал қилгандек у,- бошқа сўз тўғри келмайди”. Ростдан ҳам бу “Окей”ни биз тўлиқ маъносини ифодалаш учун бошқа сўз топа олмадик.

РАҚИБА

Илмияларникига борсам уйларида она-бола ўтиришган экан. У билан зарур-зарур бўлмаган гаплар билан анча ҳангома қилиб ўтирдик.Бу вақт ичида Фарабону бир неча марта келиб мен билан гаплашиб кетди.Ойисига эркаланиб ачом-ачом қилиб ҳам кўрди Кейин мен ўтирган жойдан ойиси томонга, ойисиниг олдидан мен ўтирган диванга сакрай бошлади.

-Бонупошшо озроқ тинч ўтирсангизчи, ёки қуртингиз борми?- деганимни биламан, тиззамга ўтириб олиб:

-Ҳа, бор, бугун Ракэл ойиси билан докторга бориб дори ёздириб келдиишди, - дейди.

- Ракэлда бўлса, у сакрайверсин, сен жим ўтир,- дедим.

- Елкага осадиган сумка Ракэлда бор-ми, менда ҳам бор, гапирадиган қўғирчоғи,кўчада ҳайдаса бўладиган машинаси бор-ми, менда ҳам бор, қурти бор-ми, менда ҳам бўлиш керак...

ДАДАМ ХАФА БЎЛАДИ

Фарабонуннг ойиси ҳам адаси ҳам олий маълумотли бўлиб олийгоҳларда дарс бериб юришган. Канадага келгач инглиз тилини яхши билмаганликлари учун ҳозирча ўз соҳасида ишламайди.Бу ерда ишлар яхши ёки ёмонга бўлинмасдан, кўп ва кам тўланадиган ишга бўлинади.Фарабонунинг адаси магазинга сотувчи бўлиб кирган эди.Бу иш Канадада ўртача тўланадиган ҳисобланиб,янги келганлар учун анча яхши эди.Бир куни Илмия уйини тозалаётганини айтиб Фарабонуни бизникига ташлаб кетди.Мен ошхонада овқат қилиш билан аввора бўлдим.Фарабону телевизорда мультфильм томошо қилиб ўтирди.Охири зерикиб кетдими ёки кўраётган нарсаси тамом бўлдими ҳар қалай менинг олдимга келди.Бир вақти “Уйга олиб бориб қўйинг,- деб “кетаманга” тушди. Уни чалғитиш ниятида гапга тута бошладим, аввалига “менга ёрдам бермайсанми,нималар қилишни биласан,”- деб сўрадим.”Мен кичкинаман, ҳеч нарса пиширишни билмайман,”- деб бу мавзуга тезгина нуқта қўйди. Уйи эсидан чиқмаган экан “Ойимга кетаман,” нни яна бошлади.”Фарабону, ойинг гиламларингни тозалаябди ҳозир чангиб кетгандир.Ойинг йиғиштириб бўлса,мен сени уйингга олиб бораман, зўр бўлади, аданг ҳам келиб роса хурсанд бўлади,ахир магазиндан чарчаб келади-да”,-дедим.Кейин эса уни гапиртириб яна вақтни чўзмоқчи бўлиб “Аданг бугун магазинга қачон кетдилар ёки сен ухлаб ётганингда кетганлар-ми?”-деб сўрадим.”Дадамни магазинга кетганларини сизга айтмайман”-деди кўзларини сузиб Фарабону.”Нимага айтмайсан қачон кетганларини сен айтсанг, мен сенга қачон келишларини айтаман,”- дедим.

- Биласиз-ми, сизга айтганимни дадам эшитсалар, хафа бўладилар, домла бўлиб магазинда ишлаб юрибди деб одамлар кулади.Шунинг учун дадамнинг эрталаб магазинга кетганини сизга айтмайман.

-Майли айтмай қўя қол,тўғри қилансан, телевизорга қараб кел-чи, нима бўлаябди,-гапни яна айлантириб Фарабонуни чалғита бошладим…

Илмияга қизи билан қилган ҳангомамни айтиб берсам “Фарабонумиз катталарнинг айтганини зўр қилиб бажарувчи қизда,”- деди кулиб.

“ОЙҚИЗ” ЭРТАГИ

Фарабонунинг эртак айтиб беринг, деганига бир куни “Қизил шапкача” билан “Бўғирсоқ”ни айтиб бердим.У эса бу эртакларни боғчада атиб берган экан, ҳаммасига ёқибди.

Бир куни яна эртак айтиб беринг, деб келибди. Миллий ғурурим тутиб кетди шекилли, бу сафар Фарабонуга ўзбек халқ эртакларидан айтиб бергим келди.Шошганда лаббай топилмас деганларидек, шошиб эртакларни эслай бошладим.Кичкиналигимда эшитган “Очил дастурхон” ва “Очил тош” дан бошқасини эслай олмадим . “Очил тош” деб онам айтардилар, китобларда “Ёрил тош” дейиларди. Фарабонуга “Опен зэ рок” деб таржима қилиб энди айта бошласам, бошқасидан айтиб беринг, оти қиззиқ эмас экан,- деди.

-Майли,- дедим, лекин унга барибир ўша эртакни, отини “Оймомо” деб ўзгартириб, айтмокчи бўлдим.

-Оймомо дегани нима?- сўради Фарабону.

-Бир қизнинг оти, Ой деганини “мун”, момо “грандма” дедим инглизчалаб, қиз бўлса нимага “Мун грандма” дейсиз “Мунгрол”- “Ойқиз” денг, - деб туриб олди.

-Майли сен айтгандек бўла қолсин деб, эртакни у хоҳлаганидек қилиб айтиб бердим.

Фарабонуга ёқди. Шундай қилиб бу эртак “Ойқиз” бўлиб боғчадагиларга етказилди.

ВАЪДА

Кеч бўлганда томошодан келаётсак уйқуси келган Фарабону ойисига инжиқлик қила бошлади.Автобус ойнасидан осмонга қарасам, Ой чиройлик бўлиб кўриниб турибди.Эсимга қачонлардир эшитган “Ойни олиб берайми, Кунни олиб берайми,” деган сўзлар тушди. Буни беихтиёр инглизчага таржима қилиб айтганимни биламан, инжиқлик қилаётгани унутган Фарабону мен тамонга ўгрилиб:

-Олиб беринг, сумкамга солиб қўяман,- дейди.

-Автобусда бўлмайди,тушгандан кейин олиб бераман,- дедим ваъдамни бажаролмаслигимни билсам ҳам унинг тинчиганидан хурсанд бўлиб.

-Ойни нима қиласан? - яна инжиқликни бошламасин деб сўрадим ундан.

-Ўйнайман,адамга, боғчадагиларга кўрсатаман...

Бекатимизга келганда бахтимга Ой баланд бинолар орасидан бизга кўринмай қолди.

-Ой ҳам чарчабди, ухлагани кетиб қолибди,- дедим хурсанд бўлганимни яширмай …

“Ойни қачон олиб берасиз?”- деб сўрашидан чўчиб, икки-уч кун Фарабонунинг кўзига кўринмай юрдим.

Кейинроқ мен уларникига борганимда, Ойни олиш Фарабонунинг эсидан чиқдими, ёки олиб бўлмаслигини сездими, ҳар қалай у мендан сўрамади, мен ҳам Ой тўғрисида оғиз очмадим.

Ваъдани бундан буён бажара оладиган қилиб беришни ўйлаб қўйдим.

Канада, 2007 йил.

АМЕРИКАЛИКНИНГ ИТИ

Совет даврида бир газетада "мен чет элнинг қамоғида яшагим келади"- деб ёзилган мақолани ўқиган эдим.Уларнинг қамоқларида тўрт марта овқат берилиб,хоналарида телевизор,телефон,яхши кроват,чойшаблари ҳар ҳафтада алмаштирилиб туриладиган кўрпа тўшак,дам олиш хоналари,спот заллар - умуман одам учун керак ҳамма нарсалари борлигини ёзган эди. Ундайда курортдан фарқи йўқ эканда ,ҳамма ҳам шундай шароитда яшагиси келади, деб ўйлаган эдим. Мақоланинг охирида бундай шароит чет элликларга ёқмайди, чунки бу ерда улар учун энг керак нарса - озодлик йўқ - деб ёзган эди Озодлик деб эса улар бошқа жойларга бора олишни, ихтиёри ўз қўлида бўлишни айтар экан

Мақола автори "Мен озодликда яшайман, лекин ҳоҳлаганимни қила олмайман, яшашим ҳам уларнинг махбусидан ёмон, шунинг учун ҳам мен уларнинг қамоқхонасида яшагим келади," - деб айтибди. Қамоқда шундай шароитлар яратилганини ўкиб, ўшанда ҳайрон қолдим, унча ишонгим ҳам келмади. Энди эса Англия, Италия, Канада АҚШ ва шу каби давлатларда ҳайрон қоладиган нарсалар ҳақида жуда кўп эшитаман, кўпини ўз кўзим билан кўрдим.

АҚШ да бир мексикалик танишим Марта деган аёл: "Мен Америкаликларнинг ити бўлгим келаябди,” деган эди. Мен уни нима учун бундай деганини тушинмадим. Бир куни телевизорда бир итни докторга олиб келиб, тишларига пломба қўйишганини, бошқа тишларини тозалаганликлари кўрсатишаётган экан, Марта мени чақирди. Биргаликда томошо қилдик. Ўшанда итларнинг ҳам тишини "қурт ейиш"ини ёки тиши оғришини билибман. Ёшим шунчага кириб ҳайвонларни ҳам одамлардек касалликларга чалиниши ва уни даволаш кераклигини билмаганман.

Тўғри, бир марта мушугимиз уйга “йиғлаб” келганди, кимдир тепиб, иягини қийшайтириб юборибди,овқат емай бурчакда инқиллаб икки кун ётди.Раҳмим келиб мен уни ҳайвонлар докторига олиб бордим. Доктор битта укол қилиб (менимча оғриқ қолдирувчи) тиши ва жағига тегинмасдан, ўзи энди тузалиб кетади, деб бизга жавоб бериб юборган эди. Ростдан ҳам тезда тузалиб кетди.

Марта айтгандан кейин ҳайвонлар ҳақида эшиттиришлар берилганда доим кўришга ҳаракат қилар эдим. Америкаликларнинг ҳайвонлари касал бўлганда, госпиталларда даволашади. Биттасининг ити юрак касал бўлиб қолибди, катта пуллар тўлаб операция қилдирди. Товба, пулинг шунча кўп бўлса, бошқа нарсага ишлат, дейман аччиқланиб, ҳайвон ҳайвонда, одам эмас-ку? Қанча одамлар егани пул тополмайди, булар юз минглаб пулларни ҳайвонларига кеткизишади...

Бир аёлнинг ити рак бўлиб қолибди Телевизорнинг ҳамма каналларида Колифорниядан Канадага операция қилдириш учун боришини, ким, қайси госпиталда бу ишни амалга оширишини, итни олиб бориш учун қанча вақт кетишини кунига ахбарот бериб туришди. "Шунча пул, шунча вақт кетгазиш, шунча ташвиш керакми? Итини "ҳайвонларни оғриқсиз ўлдирадиган ташкилот”га топширсин,” –дейман, ҳанузгача бу нарсаларга ўргана олмай, ҳайрон қолиб.

Ҳамма шаҳарда бундай ташкилотлар тўлиб ётибди.

Яна шуниси қиззиқки,чет элларда ҳайвонлар учун алоҳида магазинлар бор ,катта супермаркетларда албатта ажратилган бўлимлар бўлади.Уларда ҳайвонлар учун овқатлар, кийимлар, ўйинчоқлар, шампун, совунлар сотилади. Бурга ва бошқа ҳашоратларга қарши яхши хушбўй ҳидлар қўшилган дихлофос башара химёвий тозалагичлар ҳам сотилади. Итга, мушукка, балиқ, сичқон, каламушига, қушига - умуман, уйда боқиладиган ҳайвонларга фақат дўконлардан сотиб олинган махсус овқатлар берилади.

Чехиядан келган Аннани итига овқатдан қолган суякларни бераётганини кўриб қолган қўшнилари полиция чақирган. Полиция унга, нима учун ўзингизган қолган овқатларни, берасиз, деб сўраганда, у ўзини инглизчани билмаслигини кўрсатиб, "Мен, сиз-одаммиз, бу-ит; ит суякни яхши кўради, магазиннинг овқатини ит ёмон кўради" - деган. Ноилож қолган полициячилар ”Илтимос бундан кейин магазиннинг "итлар учун" деган бўлимидан овқат олиб беринг" - деб кетишибди. Итларнинг овқати одамлар овқатидан қиммат.

Бизнинг пастимизда турадиган қўшнимиз итини кунига гапиришга ўргатар эди. Ит “мама”сўзини ўхшатса ҳам, бошқасини  айтишга қийналарди. Мен эса жаҳлим чиқиб "циркка топширадими ёки қиладиган иши йўқми,” деб ўйлардим. Ростдан ҳам қиладиган иши йўқ эди. Овқатни кўчадан еб келишарди, уйда емоқчи бўлса, пицца ёки бошқа нарса заказ қилади, уйга олиб келиб беришади. Кирни машина ювса, машина қуритса. Эрталаблари совуқ сут билан сириал (пакетларда тайёр сотиладиган печение ёки қотирмага ўхшаган нарса) еб кетаверади. Кофе ичаман деса сувни микроволнали печда иситиб кофенинг тайёр парошогидан, шакардан солиб ичиб кетаверади. Ёки чипси сифат нарсалардан олади. Итига эса ҳар хил "Педигри"га ўхшаган овқатлардан кўп-кўп олиб қўяди.

Чет элларда ҳайвонларга муносибат умуман бошқача. Кўчаларда ҳамма ҳайвонларни кўришингиз мумкин. Италияда каптарлар келиб елкангизга, қўлингизга қўнаверади. АҚШда олмахон, ўрдак, ғозларни бемалол юришини кўрганимизда биринчи кунлари ҳайрон қолдик. Бир ҳафтадан кейин ўрганиб қолиб, эътибор ҳам бермай қўйдик. Бир куни меҳмонхонанинг эшигига айиқ келиб қолибди… Ўғлим Шоҳруҳ кечга томон уйга қайтаётса, йўлда учта бўри ўтирган экан. Бундай вақтлари дарров полицияга телефон қилинади. Улар ҳайвонларни ҳайдаб юборишади, лекин тегинишмайди. Ёки вақтинча ҳушидан кетказадиган дори отиб, хушидан кетгач, уларни ичкарироққа, ўрмон томонга олиб бориб қўяди. Чет элларда шаҳарнинг ўртасида ҳам ўрмонлар тўлиб ётибди Айрим вақтлари, кўчаларга кийиклар ҳам чиқиб қолади. Йўлдан ўтаётган бўлса, машиналар тўхтаб кийикларни ўтиб кетишини кутиб туради.

Ҳайвонларга тегиниш, қийнаш ёки озроқ бўлса ҳам зарар етказиш жамиятнинг қалоқлиги рамзи экан. Улар ҳайвонларни жуда эҳтиёт қилишади.

Энг қиззиқ нарса биров билан танишиб қолиб, оиласи ҳақида сўрасангиз, болаларига қўшиб ҳайвонларини ҳам айтади. Боласи йўқлар болам йўқ демай, нечта ити ёки мушуги, хомяк ёки сичқони, каламуши ёки бошқа ҳайвони ҳақида гапиради. Ишлаганлари биз болаларимизни эрталаб боғчага қуйиб кетгандай ҳайвонларини боғчага қўйиб кетишади Уйда зерикиб қолар эмиш. Боғчаларида ҳамма шароит мавжуд: телевизору, музикагача бор. Кирсангиз - болалар боғчаси, деб ўйлайсиз, гиламлар, кроватлар, ўйинчоқлар, ванна, туалетлар... Эгалари бирон жойга борса, ҳайвонларини ҳам бирга олиб юришади. Агар бирон ҳафта ёки кўпроққа кетишга тўғри келиб, ҳайвонларини олиб кетишга имконият бўлмай қолса, ҳайвонларини “animals’ hotel” – “ҳайвонлар меҳмонхонаси”га топшириб кетишади. Бу ернинг шароити боғчасидан ҳам яхши бўлиб, одамлар учун қурилган меҳмонхонадан фарқ қилмайди. Ҳайвонлар меҳмонхонасини кўриб ёқамни ушлаб қолганман, лекин улар учун ишлаётган сартарошхоналарни, маникюр ва педикюр салонларини кўриб эса қотиб қолганман.

Америкадан кетишдан олдин ош қилиб ҳамма танишларимни чақирдим. Самарқандлик Акмал, Муҳиддин, андижонлик Дилфуза, америкалик қўшниларим-умуман йигирмага яқин дўстларим келишди. Мексикалик Марта ҳам келди. У меҳмонхонада ишларди. Бугун унинг кўриниши яхши. Тип (чойчақа) кўпроқ тушди, дейди. Бир хонасидан ўн беш доллар чиқибди. Бу хонада яшовчининг ити бор экан. Марта ҳамма чойшабу сочиқларни алмаштириб, гиламларни, диванларни чангютарда тозалаб қўйибди. Ити ўйинчоқлари ва конфетларни ҳамма жойга сочиб ташлабди. Ҳаммасини Марта яхшилаб йиғиштирибди. Шунинг учун эгаси миннатдорчилик билдириб пул ташлаб қўйибди. Америкаликлар ити учун ҳеч нарсани аямаслигини билган Марта, “Мен барибир америкаликларнинг ити бўлгим келади” - деди. Бу гапни у менга иккинчи марта айтаётган эди. Бу сафар мен уни жуда яхши тушиндим.

УМИДА ТУРСУНОВА

UMIDA TURSUNOVA

ХРУШЧЁВ БИЛАН УЧРАШУВ

ХРУШЧЁВ БИЛАН УЧРАШУВ

Нью Йоркда уч кун тургач, Теннисси штатининг Пижен Форж шаҳрига келдим. Мен бундай шаҳарни АҚШ га шунча марта келиб ҳали кўрмаган эдим. Кичкина бўлишига қарамай жуда гавжум.Яшовчилардан кўра меҳмонлар кўп.Халқ ҳар жойдан келган. Бу ерга америкаликлар билан бир қаторда, чехлар, руслар, ўзбеклар ҳам келиб туришар экан.

Пижен Форж дам олиш шаҳри бўлгани учун, ҳар қадамда меҳмонхоналар,дам олиш масканлари, музейлар, ўйинлар, ресторанлар…

Танишларим, опа-сингил Забаржат ва Василалар ҳам яхши ўрнашиб олишган экан.Забаржат ўзининг хушрўйлиги билан бир қаторда одамларга муносабати ҳам жуда яхши. Иккаласининг ҳам турмуш ўртоқлари яқинда келишмоқчи экан. Тез кунда улар Ҳасан ака ва унинг қайниси Мирҳосил билан келиб қолишди. Ҳасан акани мен Тошкетда ҳам яхши билар эдим, хотинлари билан гаплашиб турардим.Бу ерда Ҳасан аканинг ҳам, Мирҳосилнинг ҳам кўп ёрдами тегди,бизнинг машинамиз йўқлигидан керак бўлиб қолган узоқроқ жойларга улар олиб бориб туришарди.

Шаҳарда қиззиқ кўргазмалар, учрашувлар ўтказилар эди.Доллевуд паркининг ҳар йилги очилиши ҳам катта фестивалдан фарқ қилмас экан. Бу йилги очилишида биз ҳам қатнашдик. Шаҳарнинг “каршоу”си, яъни автомобиллар кўриги бутун Aмерикага машхур дейишди. Автомобил кўригида ўтган аср бошидаги машинадан тортиб, ҳозирги куннинг қўлда қилинган машинасигача кўрасиз.

Бир куни эълонлар буклетидан ўн учинчи августда Сергей Хрушчёв билан учрашув бўлиши ҳақида ўқиб қолдим. Мен учрашувга албатта боришга қарор қилдим. Янгилик қидирувчи журналистларнинг тушига ҳам кирмайдиган учрашувни худонинг ўзи етказиб ўтирса, бормасам бўладими? Сергей Хрушчёвнинг отаси Никита Сергеевич Хрушчёвни бир вақтлари билмаган одам бўлмас эди. Сталин шахсига сиғинишга нуқта қўйиб, “халқ душмани” тамғаси билан қамалганларни кўпини озод қилган ҳам шу одам бўлар эди. Менинг болалигим Н.С. Хрушчёвнинг ЦК КПСС нинг биринчи секретари бўлиб ишлаган вақтига тўғри келган. Биз болалар Хрушчёвнинг “Совет халқи саксонинчи йили коммунизмда яшайди,” - деган гапига жуда ишонганмиз ва буни асосий қонун деб қабул қилганмиз.

Хрушчёв билан боғлиқ бўлган учта нарса менинг ҳеч эсимдан чиқмайди. Нега эсимдан чиқсин, Хрушчёв деб ҳаётимнинг уч кунини қийноқда ўтказган бўлсам, эсимдан чиқадими?

Кечагидек эсимда, бизнинг Пойариқ районимиздаги Хўжа Исмойил қишлоғига (унда қишлоқ номига ал-Буҳорий сўзи қўшилмай айтилар эди) Индонезиянинг биринчи президенти доктор Сукарно билан Хрушчев келар эмиш, деган хабар етиб келди.

Мен ўқийдиган Челакдаги 9-интернат мактаби ўша вақти ҳамма нарсадан илғор эди. Кўп фанлардан олимпиада ғолиблари, спотчилар, санъат кўриги савриндорлари асосан шу ердан чиқади.Булунғур ариғи бўйида мактабимизнинг ери бўлиб, директоримиз Сулаймон Қаршиевнинг ишбилармонлиги туфайли бу ерда помидор, пиёз, кортошка, сабзи, қовун, тарвуз экилар эди. Овқатга, шунинг учун хам, ўзимизнинг ерда етиштирилган махсулотлар ишатиларди. Интернатимизнинг моллари ҳам шу ерда боқиларди. Қаровул учун алоҳида уй қурилган бўлиб, у оиласи билан қишин-ёзин шу ерда яшар эди. Биз учун эса ёзда бу ерда пионерлар лагери очиларди.

Районда, областда бирон тадбир бўлса биринчи навбатда бизнинг мактаб жалб этилади.

Сукарно билан Хрушчевларни кутиб олишга бизни чиройли кийинтириб, яъни оқ фартук, тўқ қизил шойи галстуклар тақдириб, (дарсларга қора фартук,ласдан қилинган галстук тақар эдик, юқоридаги формани байрамларда, учрашувларда кияр эдик) қўлимизга бойроқчалар бериб, ҳар муюлишга иккита-учтадан қўйиб кетишди. Биз ўтган машинага честь бериб, қўлимиздаги байроқча билан йўл кўрсатиб туришимиз керак эди. Ўшанда эрталаб келган бўлсак, кечга томон бeшларда бизни олиб кетишди. Очликдан кўз кўрмай қолиш мумкинлигини ўшанда билдим, бизни олиб кетишганини тушда кўраётгандек эдим.

Ўшанда Сукарнони ҳам, Хрушчёвни ҳам кўрмадим, лекин чарчаган бўлсам ҳам, шундай маъсулиятли ишда қатнашганимдан мамнун эдим. Бундай ишлар фақат яхши ўқувчилар ва ҳақиқий пионерларга ишониларди.

Иккинчи сафар ҳам, Хрушчёв келар экан, район ва қишлоқларда учрашувлар ўтказаркан, дейишди. Бу сафар постда турган болаларга икки мартадан овқат олиб келишибди, лекин биз турган постга овқат у ёқда турсин, ўзимизни олиб кетишни ҳам унутиб қўйишди шекилли, қоронғи тушганда ҳам ҳеч ким келмади. Мен эса ҳолда тойганимдан ерга ўтириб олдим. Бир вақти мотоциклда физкультура ўқитувчимиз Бозор Азимов билан пионер вожатиймиз Камол Турсуновлар (иккаласи ҳам қирққа кирмай жаннати бўлиб кетишди, худо раҳмат қилсин уларни, жуда яхши инсонлар эди) келишди.

Бозор Азимов мени нимагадир Умида демасдан доим Кумуш қизим дер эди. Бизни аҳволимизни кўриб қаердандир нон олиб келиб беришди. Кейин бир тракторчи билан гаплашиб бизни интернатга олиб бориб ташлашни сўрашди.

Мен билан турган синфдошларим Мамаюсупов Тенгдош ва Ибрагимов Сайфиддинлар иккинчи марта бундай нарсага чиқмаслигини айтишди. Бу сафар ҳам ҳеч қандай Хрушчёвни кўрмадим.

Хрушчёв билан боғлиқ бўлган кейинги қийналган вақтимни ҳақиқий даҳшатли кун деб ўйлаганман.

Бизга меҳнат дарсини Николай Аликсеевич деган киши ўтар эди. Қўли гул одам бўлиб, ҳамма нарсани қила оларди. У бизга озроқ вақт синф раҳбари ҳам бўлган. Ошхонамизнинг орқа томонида жойлашган унинг устахонасида дурадгорлик мосламалари, меҳнат қуроллари роса кўп бўлиб, дарс устахонада ўтиларди. У бизга лобзик ёрдамида ёғочдан ҳар хил гулдонлар, нон қўйиладиган идишлар ясашни ўргатарди, тайёр бўлгач, чиройлик қилиб лаклар эдик. Бошқа вақтлари электор куйдиргич ёрдамида ҳар хил нақшлар ясаларди.

Унинг устахонасидаги энг қиззиқ нарса - рация эди. У радиосвязь ёрдамида кимлар биландир боғланишга чиқар: УИ8КЗД – Ульяна, Игорь, восьмёрка, Константин, Зинаида, Дмитрий… Ким мени эшитаябди? Ҳаммага, ҳаммага приём, приём! -деб бир неча бор қайтарарди.

Николай Аликсеевичнинг ҳар бир ҳаракатини эътибор билан назорат қилиб, уни шпионларни ушлайдиган “разведкачи” бўлса керак деб ўйлардим. Ўша даврда, урушнинг тугаганига анча бўлганига қарамай, болалар орасида уруш воқеалари, партизанларнинг жасорати, шпионларнинг қўлга олинганлиги ҳақидаги қизиқ- қизиқ ҳикоялар кенг тарқалган бўлиб, оғиздан-оғизга ўтиб юрарди. Николай Аликсеевични ҳам қаҳрамонлар сафига қўшиб қўйган эдим…

Синфимизнинг олдидаги китоб, газета-журналлар ўқиладиган хона “пионерлар хона”си деб аталарди. Танаффус бўлди дегунча кўпимиз шу хонага югурамиз, айниқса дарс тамом бўлгач, тушликкача бир соатлар бекор бўлар эдик. Бундай вақтлар навбатчилар синфларни тозаларди, кўплар волейбол, теннис, шаҳмат ўйнагани кетади, бошқалар юқорида айтганимдек пионерлар хонасига киради. Ўқув йили энди бошланиб, ёзи билан газета ва журналлар тўпланиб қолган, унинг устига янги китоблар кўп келган эди. Мен ҳам келиб Гулхан, Пионер, Ғунча журналларини кўриб чиқдим. Навбат газеталарга келди. Қайсисига қарасам Хрушчёв... “Хрушчёв илғор колхозчи билан”, “Хрушчёв пионерлар орасида,” Хрушчёв... у билан, бу билан, - деган расмлар мени чарчатиб юборди. Бошқа бир газетада ҳам яна Хрушчёв. Бу расмда у Совет иттифоқи қaҳрамони, уч марта социалистик меҳнат қаҳрамони нишонларини тақиб олган. Кўкраги орден ва медалларга тўла Қўлимда янги авторучкам бор эди.

Биз авторучка деб ичига сиёҳ солиниб, анча вақтгача ёзиш учун фойдаланиш мумкин бўлган ручкани айтар эдик. Шарикли ручкалар бўлишини ҳеч ким билмасди. Дарсда биз оддий перолик ручка ишлатар эдик. Перо ҳам икки хил бўларди: ўн биринчи перо ва Пушкин пероси. Пушкин перосининг учи думалоқдан келгани учун, ёзувларингни бузасанлар, деб ишлатишга рухсат беришмайди. Шунинг учун фақат ўн биринчи перода ёзар эдик. Партамизда сиёҳдон турарди. Ҳар сўзни ёзишдан олдин перомизни сиёҳга ботириб олар эдик. Айримларимиз сиёҳ тез тамом бўлиб қолмасин деб, перонинг ички тамонига пружинага ўхшатиб ингичка сим ўрнатиб қўямиз. Ўшaнда, уч - тўрт қатор бемалол ёзса бўлар эди.Авторучкадан фақат “чёрновой”да иншо ёзганимизда, мисол ва масалалар ишлаганимизда фойдаланар эдик.

Менинг авторучкам газета кўраётганимда қўлимда бўлиб, у билан расмдаги Хрушчёвнинг иккита кўзини бўяб қўйдим, газета қоғозининг сифати ёмон бўлгани учунми ёки ручкамни қаттиқроқ босиб бўяганманми, ҳар қалай икки кўз ўрнида иккита тешик пайдо бўлиб қолди. Буни Николай Аликсеевич кўриб қолиб, мени роса уришиб берди.

-Нима, сен халқ душманимисан,партияга қаршимисан, сени бу қилиғинг учун меҳнат колониясига юбориш керак бўлади. Oта-онангни эса қамашларини ҳоҳлайсанми, тур ўрнингдан, - деб мени “угол”га қўйди.

Тез ўтмай ҳамма тушликка кетди. Мен бошимни эгиб бурчакда турибман, бир вақти бўйним оғриб кетганидан қийнала бошладим. Хонада мендан бошқа ҳеч ким йўқ, пионерманда, ҳеч ким йўқлигидан фойдаланиб озроқ бўлса ҳам стулда ўтириб дам олай демайман…

Бу қилиғимни уйдагиларга айтишса, нима қиламан?

Отам районнинг энг обрўйлик кишиларидан ҳисобланиб, қайси мактабда байрам бўлса, уни чақириб, сўз беришарди. Сўзида ҳаётни ,айниқса болалар ҳаётини яхши эканлигини, ўқиш учун ҳамма шароитлар мавжудлигини,авваллари болалар қийналиб бойларнинг қўлида ишлаганлигини айтиб, мактаб ўқувчиларини коммунистик партияга содиқ ва муносиб фарзанд бўлишга чақирар эди. Кейин отамга пионер галстуги тақилиб, ўша жойнинг фаҳрий пионерлигига қабул қилинарди…

Мен эса Хрушчёвнинг кўзини ўйиб ўтирибман.

Ўзи отам ҳам энди Хрушчёвни унча яхши кўрмай қолган бўлиш керак. Буғдой уни энди умуман бўлмас экан, Хрушчёв фақат маккажухори унини ишлатиш ҳақида доклад қилгани айтиб, отам ўн қоплар ун олиб қўйган эди. Маккажухорининг унидан қилинган нон сап - сариқ бўлиб, таъми ҳам ҳеч кимга ёқмас эди Кўплар буғдойдан қилинган буханка олиш учун тонг азондан дўконларга бориб, навбатда туришарди. Хрушчёв эса маккажухори деб ҳамманинг жонига тегиб кетган.

Мен туғилмаcдан бир - икки йил олдин, менимча 1949 йили, Украинада қурғоқчилик бўлиб, маккажухори одамларни очликдан сақлаб қолган эмиш. Унинг устига Хрушчёв Америкага борганда, уларни маккажухорини жуда кўп истеъмол қилишини кўриб, Америкага ўхшаб қишлoқ хўжалигини ривожлантирамиз, уларга етиб оламиз ва ўзиб кетамиз, деган эди. Шундан кейин маккажухорини “Дала маликаси” деб атаб, унга эътибор жуда кучайтирилган.

Пулларни ҳам Хрушчёв алмаштирди. Ўн сўм ўрнига бир сўм ишлатлади. Ота –оналар, пулнинг баракаси қочиб кетди, бу пул на чўнтагингда, на қўлингда кўринади, - деб янги пул чиққанини ёқтирмас эди. Биз болалар Америка президенти Эйзенхаурни “эзилган қовун” деганимиздек, Xрушчевни бундай вақтлари ҳеч кимга эшиттирмасан “қуриган чўп” дер эдик…

“Хрушчёвка”лар яъни беш қаватли кичкин-кичкина хонали бетон уйлар қурилиши хам Хрушчёвнинг режаси билан бошланган. СССРнинг ҳамма шаҳарларида бундай уйларни қуриш жадал суратлар билан олиб борилган.Баракларда, коммунал уйларда, подвалларда яшовчилар-умуман 90 миллиондан кўп уйсизлар бундай уйларга кўчиб ўтишган. Хрушчёв бу уйлар кейинчалик, коммунизмга келиб, яъни 1980 йилларга келиб бузиб ташланиб йўллар, шосселар учун материал бўлиб ишлатилишига ишонган.

Нима бўлганда ҳам мен нотўғри килдим, энди барибир қаттиқ жазоланаман, - ўйлайман ўшанда. Зулфия шоира "Бахтинг бор экан болам, шундай ажиб замонада туғилдинг" деб бекорга айтмаган-ку, ростдан ҳам бахтимиз бор экан, уруш даврида ёки очарчилик даврида ёки репрессиялар даврида туғилмаганмиз.

Синфимиздаги 17 та ўғил боладан (қизлар тўрттагина эдик) ўн бештаси космонавт бўламан дер эди. Ю.А. Гагарин, Г.С Титов, П.Р. Биковский, В. Терешковаларга ҳаммамиз ҳавас қилар эдик. Одамзоднинг космосга учиш орзуси ҳам Хрушчёв даврига келиб амалга ошган эди.

Шу ҳаёллар билан бурчакда тураведим. Тушликда кейин қўнғироқ чалиниб, ҳамма синф-синфига дарс тайёрлашга кириб кетди.Менинг овқат егим келди. Оёқларим толиқиб кетганидан қалтирашга тушди. Николай Аликсеевичдан хабар йўқ, кечирим сўрардим. Оғирлигимни у оёғимдан бунисига ташлайман, ёрдам бермайди.Зоя Космедемьянскаялар қандай қилиб немисларнинг қийноғига чидаган экан, мен эса битта бурчакда туриш азобига чидамайман, балки мен ҳақиқий пионер эмасдирман, ўйлайман мен.

Хрушчев ҳам қиззиқ, шунчалик ҳам расмга тушаверадими.

Йиқилиб тушишимни сезиб деволга суяниб олдим. Икки-уч марта қўнғироқ чалиниб, болалар танаффусда келиб кетишди. Ҳар танаффусда қаддимни ростлаб, бошимни пастга эгиб ҳақиқий айбдордек туришга ҳаракат қиламан, болалар кетгач, яна деволга суяниб оламан.

Мунира дугонам ҳам ҳар танаффусда келиб мендан хабар олиб кетади.Сезиб турибман, менга жуда рахми келаябди. Уголга қўйилганлар билан гаплшмаслик бизда темир қонун: у ҳам, мен ҳам ҳеч нарса демайиз. Кеч бўлганда Камол Турсунов хонани беркитгани кириб келди.

-Ҳали турибсанми, рангинг мунча оқариб кетибди? Бугун овқатга бордингми ўзи? - деб сўради. Йиғлаб юбориб "Николай Аликсеевичга айтинг, мени кечирсин, иккинчи ундай қилмайман,"-дедим.

- Николай Аликсеевич кетиб бўлган, ундан кечиримни эртага сурайсан, бугун эса мен сени кечирдим, бор, бўлмаса кечки овқатга ҳам кечикасан, дарсингни ҳам қилмагандирсан? - деб айбим нималигини ҳам сўрамасдан жавоб бериб юборди…

Энди нима бўларкан, - деб, кечаси билан ўйланиб ухлай олмай роса қийналганман. Ҳаёлим ҳар жойга кетади. Николай Аликсеевич эрталабги “линейка”да Хрушчёвнинг кўзини ўйган шпионни ушладик, деб айтса, ҳайфисан эълон қилиниши аниқ. Ҳамма мени жиноий жавобгарликка тортиш кераклигини айтиб, пионерликдан ўчириб, интернатдан ҳайдаймиз, дейди. Балки бирданига меҳнат колониясига юборишар, бормасам, қамашса керак. Колония Григорий Белих ва Леонид Пантелеевларнинг “Республика “Шкид” деган китобида ёзилганидек “детдом”га ўхшаб, ҳалигача ота-онасизлар, жиноятчилар, ўғрилар, халқ душманларининг болалари ўқишса керак, қандай қўрқинчли…

Хайрият эртасига ҳеч нарса бўлмади, Николай Аликсеевич ҳам кўринмади, менга ҳеч ким бирон нарса демади.

Ўшандан бир ой ўтгач Хрушчёвни ишдан олингани тўғрисидаги хабарни эшитдик.Николай Аликсеевичга:

-Хрушчёвингиз ёмон эканку, ишдан олиб ташлашди, унинг кўзини ўйганим учун мени куни билан бурчакка қўйгансиз - дедим.

-Унда мумкин эмас эди, энди ҳоҳлаганингни қилавер,- деган кулиб.

Хрушчёв билан учрашув бўлишини ўқиганимдан куз ўнгимга понерлар хонаси келди.

Кейинчалик, талабалик вақтимда пенсионер Хрушчёв биз яшайдига жойдаги бульварга тез-тез келиб туришини, “мен ҳақимда яна қандай анекдотлар биласанлар?”- деб талабалар билан гаплашиб юрганини кўп эшитардим.”Олдидан оққан сувнинг қадри йўқ”, деганларидек уни бирон марта кўришга ёки гаплашишга қизиқмабман.Институтни тамомлаб 1971 йил ёзда Ўзбекистога келдим.Энди ишга кирганман, сентябрнинг бошларида радиодан Хрушчевни ўлгани ҳақида хабарни эшитдим. Рахмим келди, озроқ йиғлаб ҳам олдим...

Сергей Хрушчёв билан учрашув 2001 йил августда бўлади.Сентябрда эса Никита Хрушчёвнинг ўлганига ўттиз йил тўлади.

Ўзбекистонлик Муяссар ва Замираларга учрашувга боришни таклиф қилдим. Муяссар июлнинг охирида кетишини, самолётга билети борлигини, Замира эса боришга ҳаракат қилишини айтди. Учрашувга икки кун қолганда унга телефон қилдим,вақти йўқ экан. Бир ўзим борсам расмга тушиш, видеога олиш кийин бўлади. Нью Йоркда Ўзбекистон консуллигида ишлайдиган Ҳ.Ҳожиметовнинг укалари Исмоил ва Искандарларнинг ҳам шу ерда эканлигини билар эдим. Искандардан илтимос қилиб бирга боришни сўрадим.

Учрашув чиройлик муҳташам бинода ўтаётган эди Биз келганимизда саҳнада тўрт-беш киши ўтирари. Зал деярли тўла. Ҳамма нарса ингиз тилида бўлади албатта. Шу вактгача Сергей Хрушев тўғрисида мен жуда оз нарса билар эдим. Россияда унинг инженер бўлганини, охирги йиллари қандайдир институтда раҳбар бўлиб, ракетасозлик ва кибернетика билан шуғилланганини, акаси эса урушда ўлганини эшитгандим.

Сўз Хрушчевга берилди. У бир соатга яқин гапирди. Кейин савол-жавобга ўтилди.Мен қоғоз ёзиб, Тошкетдан келганимни, турмуш ўртоғим журналистлигини, ўзим кафедра мудири эканлигимни, иккаламиз ҳам Москвада ўқиганимизни айтиб саволларимни ёзиб, унга узатдим. У залдагиларга, бу ерда Тошкентдан келган меҳмонлар ҳам бор экан, сизлар рухсат берсаларинг йиғилишдан кейин учрашиб, уларнинг саволларига жавоб берсам, деди.

Учрашув тугагач, жуда купчилик бошқа залга ўтдик. Бу залда Сергей Хрушчёвнинг ёзган китобларининг кўргазмаси уюштирилган экан. Сергей Хрушчёв бизни хотини Валентина билан таништирди. Валентина жуда очиқ яхши аёл экан. У эридан анча ёш кўринади, ёшдир ҳам балки, сўрамадим. Сергей Хрушчев куринишдан Никита Хрушчёв билан бир хил, мен ўзимни худди Н.С. Хрушчёв билан гаплашиб ўтиргандек сезаман. Уларнинг фарқлари фақат сочларида бўлса керак, отасининг сочи умуман йўқ эди, Сергей Хрушчёвнинг пешонаси кенг бўлгани учун сочи олдидан кам кўринсада, асли қуюқ ва оппоқ эди. Уларнинг АҚШ га келанига ўн йил бўлибди, икки йил олдин бу ернинг гражданлигини олишган экан. У Браун универитетида ишлашини, бугунгига ухшаган учрашувни бошқа штатларда ҳам тез-тез ўтказиб туришини айтди. Уларнинг оиласи отаси даврида хам катта бўлган.Опаси Рада, синглиси Елена, урушда ўлган акаси Леониднинг кизи Юля бирга ўсишган экан. Хозир ўзининг хам учта боласи борлигини айтди. Бир ўғлим журналист, бобосининг отини қўйганмиз, Никита. Болалар АҚШга келишмаган. Бизга эса бу ер ёқади, - деди

Кейин у менинг Тошкентдаги, Москвадаги танишларим ҳақида сўради. Турмуш ўртоғимнинг иши билан Людмила Зикина (қўшиқчи), Андрей Дементьев (шоир)ларнинг уйларига бориб турганимни, Сергей Михалков, Алла Пугачёва, В.Тихонов (“Баҳорнинг ўн етти даққиқаси” фильмида Штирлиц ролини ўйнаган машхур артист)лар билан учрашганимни; Эдуард Сагалаев Самарқандда редакцияда Анвар Жўрабоев билан бирга ишлагандан бери жуда яқин эканлигимизни айтдим. Самарқандни эштиб, “менинг яхши танишим бор эди, Ионесов, музейда ишлар эди” - деди. Мен Ионесовни танимасам ҳам, унинг қайси бир музейда директор бўлиб ишлашини, сунъий тил “эсперонто” билан шуғилланишини эшитган эдим. Бир ҳафтадан кейин кетишимни айтдим.Ионесовга катта салом айтиб қўйишимни сўради. Келганимдан кейин Самарқандга боришнинг ҳеч иложи бўлмади. Пойариққа тез - тез бориб турамиз, лекин Самарқандга ўтмасдан, Жомбойдан кейин қайрилиб кетамиз, кун ё иссиқ бўлади, ё жуда совуқ бўлади, ё кеч бўлиб қолган бўлади, хуллас, унинг саломини ҳалигача етказга олмадим.

Ўшанда биз Сергей Хрушчёв билан анча гаплашиб ўтирдик Искандар расмга туширди, видеога олди.Кетишимиздан олдин, у менга, мана менинг визит картам, бизникига келинг, телефон қилинг, Нью-Йоркдан унча узоқ эмасмиз, Бостон шаҳрига яқин турамиз, Провиденс (Providence)да, Род-айланд штатига қарайди, - деб адреси ёзилган визит карточкасини берди, карточканинг орқа томонига қўл ҳам қўйиб қўйди. Валентина эса зўр рус таомларини пишириб меҳмон қилишини айтди. Мен ҳам кейинги келганимда албатта Род - айландга боришни, палов ёки сомса пишириб беришни ваъда қилдим.

УМИДА ТУРСУНОВА

UMIDA TURSUNOVA.

ЖУМБОҚ ЎЛКА

ЖУМБОҚ ЎЛКА

АҚШга бу келишим аввалгиларига қараганда анча бошқача, нима бўлганда ҳам йўл -йўриқни тушиниб қолганман, яхши бўлмаса ҳам ўзимга керакли нарсаларни сўрай оламан, озроқ бўлса ҳам инглизчада гаплашаман.

Келганимиздан, алоҳида уй олиш билан шуғилландик, танишларим Эстониялик Анна ва Польшалик Галиналар бу ишда бизга ёрдам берди. Биз ўғлим билан икки бедрумлик апартментга жойлашдик. Бу дегани Ўзбекистоннинг уч хоналик уйига ўхшайди, лекин анча катта бўлиб, учта - тўртда ёрдамчи хоналари мавжуд. Кир ювгич, кир қуритгич машиналари ўрнатилган хонача ҳам бор. Балкони каттагина. Ошхонасида шкафлар, катта музлатгич, газ плитаси тайёр. Кровать, телевизор, стол - стулларни Анна берди. Яшаётган уйимизда етмишта оила туради. Уйимизни эса тўрт қаватли “дом”га ўхшатса бўлади, лекин биз турган уй икки қаватли бўлиб, майдон жиҳатдан кўп жойни эгаллаган. Рўпарадаги бинода кутубхона, компьютер хона, спорт зал, басейин ва шу кабилар жойлашган. Бу бино ҳам уй берган компанияга тегишли. Шунинг учун уйда турувчилар бу нарсалардан текинга фойдаланишади, жумладан биз ҳам. Яшаш учун ойига 410 доллар тўлаймиз. Америка учун бу нарх унча қиммат деб ҳисобланмайди. Катта шaҳарларда бундай нархга бизникидақа уй топиш мумкин бўлмаса керак.

Шаҳримиз бой ва ўқимишли шаҳарча ҳисобланиб, ўзи кичкинагина, 19.000 аҳолиси бор, лекин катта шаҳарларда бор бўлган нарсанинг ҳаммаси бу ерда ҳам мавжуд. Фақат сон жиҳатдан кам. Масалан, овқатланиш жойлари тўлиб кетган бўлса ҳам, Магдоналдес, Сабвей, пиццерийлар ҳам ҳар компаниядан биттадан. Давлат мактаблари ҳам биттадан. Америкада бошланғич, саккиз йиллик ва катта синфлар учун мактаб биздагидек бирга бўлмайди, дойим алоҳида бўлади; битта бошланғич, битта саккиз йиллик, битта ҳай-скул, яъни тўққизинчидан ўн иккинчи синфгача мактаб бор. Қизлар учун алоҳида, ўғил болалар учун, бабтистлар, котоликлар, яна кандайдир бошқа динлар, шахсий мактаблар тўлиб ётибди, лекин у ерларда болалар сони кам, мен уларни ҳисоламаябман. Иккита коллеж бор. Коллеж тушунчаси бизнинг институт тушинчамизга тўғри келади, чунки коллежни битирганлар катта бир мутахассис бўлиб, ойлиги ҳам умр бўйи ишлаган оддий одамлардан бир неча баробар кўп бўлади. Бу коллежларда ўқиш давлат университетларида ўқишдан ҳам қиммат, чунки булар шахсий коллежлардир. Буларда ўқиш учун яратилган шароит Москванинг Ломоносов номли университет шароитидан ҳам яхши. Мен буни ҳеч иккиланмай айтаётганимнинг сабаби, ўзим Москвада ўқиганман, шароитларни жуда яхши биламан. Коллежларнинг биттаси Карлтон, иккинчиси Сент-Олаф деб аталарди.

Биз Карлтон коллежининг кутубхонасидан фойдаланар эдик. Китоблар жуда кўп, сиз ҳоҳлаган китоб мобода йўқ бўлса, бир ҳафтанинг ичида қаердан бўлса, топиб беришади. Компьютерларнинг сони йўқ. Энг замонавий ва энг юқори тезликдаги компьютерлар. Эрталабдан кечгача ўтирсангиз ҳам биров бир тийин сўрамайди, нимага ўтирибсан демайди.

Тўғри, шаҳар оммaвий кутубхонасида тартиб сал бошқача, у ерда компьютердан бир соат текинга фойдаланиш мумкин, бирон нарсани принтр қилсангиз - бу ерда пулли, лекин видеoфильмлар ёки ДВД фильмларини китобни уйга олгандек олaверасиз, фақат белгиланган кунигача топширишингиз керак, агар олиб боролмай қолсангиз, ҳар кунига 50 cентдан тўлашга тўғри келади. Китобларга ҳам қоида шундай, сизга китобни икки ҳафтага беради. Шунинг учун ҳеч ким китобни биздагига ўхшаб топширмай қўймайди, дарров, вақти ўтиб кетмасдан топширади.

Мутахассислигим рус тили ўқитувчиси бўлгани учун, коллежга келганимдан рус тили кафедрасига бордим. Кафедра мудири Робинсон яхши кутиб олиб, ишга таклиф этди. Мен бу ерда вақтинчалик эканимни, ишлашга рухсатномам йўқлигини (бу ерда ишлаш учун ҳаммада ишлашга рухсат номери бўлиши керак) илмий-тадқиқот билан шуғилланаётганимни айтдим. Америкага хос тадбиркорлик билан ўзлари учун ҳам, мен учун ҳам қулай йўлни топиб, бир гуруҳ талаба экология масаласида бир йилдан кейин Россияга кетишини айтди. Шулар уйингизга келиб озроқ дарс олишсин, деди. Жон деб рози бўлдим.

Энди мен ҳам бекор юрмайман. Шоҳруҳ ўғлим кунига ўқишга қатнайди. Тез кунда катталар учун ҳам инглиз тили ўргатиш мактаби борлигини билиб олдим.Бу мактаб уйимздан пиёда юрса кўпи билан беш минутлик йўл экан. Мен ҳам бордим. Исми фамилиямни, қаерда ва ким билан туришимни ёзиб, иккинчи гуруҳга олишди. Биринчисида алифбодан бошлаб ўтишар экан. Учинчи гуруҳдагилар анча яхши гапириб, бемaлол ҳамма нарсани тушинадиганлар эди. Бизнинг гуруҳда асосан менга ўхшаганлар. Туркиядан эри - хотин ўқийди. Ўғли шу ерда яшар экан, меҳмон бўлиб келишибди. Битта Сомалилик қоп-қора, лекин чиройлик, Ричел деган бойгина аёл, яқидагина келин бўлиб тушган Колумбиядан Анжелика, яна тўрт-бешта Мексикаликлар ўқийди.

Бир куни менинг номимга уйимизга хат келибди.Болангизни тишларини доктор кўригидан ўтказинг,келишдан олдин қўнғироқ қилиб, қачон келишингизни айтиб қўйинг деб ёзишибди. Бу ерда ҳар йили бир марта ёшларга бепул хизмат қилиш дастури бор экан, олиб бордим. Мен Шоҳруҳнинг тишларини ўзимча яхши деб ўйлардим, биттагинасини қурт еган, озроқ тешикчаси бор. Икки четидаги тишлари сал олдинроқдан чиққан, кейинчалик ўзи тўғри бўлиб кетади деб юрар эдим. Доктор биринчисини яхшилаб даволаб, пломба қилиб қўйди. Қийшиқ тишларни тўғрилашга брослет башара темир қўйиш керак экан; йўқ қўймаймиз, ўзи тўғри бўлиб кетади, дедим унинг нархи 5000 доллардан кам бўлмаслигидан хабардор бўлганим учун. “Мен телефон қилиб ўша поликлиникага айтиб қўяй, сизлар албатта боринглар, бизнинг фирмамиз сизлар учун уларга пул ўтказади,” - деди. Шоҳруҳнинг тишига бир қатордан қилиб темир брослет қўйди. Икки йил туриш керак экан, ҳар икки - уч ойда ўзгартириб турилади, дейишди.

Темир қўйишдан аввал ҳамма тишларини тозалашди. Бу ерда ҳамма ҳар олти ойда докторга бориб, тишларини тозалатар экан, биронта тиши сарғайган ёки тишида доғи бор одамнинг бўлмаслигини энди тушиндим. Тиш тозалаш нaрхи ҳамма жойда ҳар хил, 40 доллардан 80 долларгача. Мен ҳам бордим. Кейинчалик коллеж поликлиникаларида бундан ҳам арзон эканлигини билиб олиб АҚШга кейинги борганларимда коллежларга борадиган бўлдим.

Биз бу ерга ноябрда келган эдик, сал ўтмай яна хат кeлди. Бу сафар Крисмасга (бизнинингча янги йилга, 25 декабрда бўлади) ушбу мазилга келиб болангизга cовға олиб кетиинизни сўраймиз, деб ёзибди. Тавба, бизни кам таъминланганлар рўйхатига қўшиб қўйганми, худога шукур, кўп бўлмаса ҳам ўзимизга пулимиз етади, деб совға олишга бормадим. Эртаси куни уйимизга иккита аёл келибди. Кеча совға олишга келмадиларинг, деб иккита корoбкада портфель, кўрпа, СД плейер, Х-бокс ўйини, чана, китоб, бошқача ҳар-хил ўйинлар олиб келишибди. Раҳмат, бизга керак эмас, бу байрам бизники эмас, бизнинг байрам янги йилда, қолаверса 21 - мартдa бўлади, бу совғаларни пули камларга беринглар, деб совғани олмаслигимизни айтдик. “Сизлар шаҳримзда янги бўлсаларинг, минг бой бўлсангиз ҳам сиз ишламасангиз, ишлаган тағдиринигизда ҳам, бу байрам Крисмас, биз ҳаммага совға берамиз,” деди. Кечирим сўраб, совғаларни олишга мажбур бўлдим.

Минг олмайман деганим билан, ўзимнинг қанчалик хурсанд бўлганимни тассавур қилолмайсиз. Мен уларга ҳеч нарса қилиб бермаган бўлсам, нега бунча муррувват.

Эсимга Жиззаҳда ишлаб юрган вақтларим тушиб кетди. Институт янги очилган. Қурилиш ишими, тозалаш иши дейсизми, дарахт экиш,дарахтларни оҳаклаш - ҳаммасини талабалар билан бирга биз домлалар қиламиз, биров раҳмат демайди, фақат униси қолиб кетибди, буниси яхши қилинмабди, деб гап эшитамиз. Янги йил олдидан мажлислар, аудиторияларни тозалаш, зачётлар. Кечаси соат тўққизгача қолиб кетганмиз. Боғчага боламни олиб кетгани келсам, қоровулнинг бир ўзи ўтирибди, кўпинча улар ота-онаси келмай қолган болаларни қоравулга ташлаб кетишарди. “Боғча мудири олиб кетгандир,” - деди у. Одилжон ўғлим ўшанда энди иккига кирай деган. Биз хўжайим билан уни қидириб, транспорт йўқ, пиёда колхоз оралаб мудирaникига (у Москва колхозида турар эди) келдик. Қиш эмасми, кўчалар қоп-қоронғи, ҳар қадамда кечасига бўшатиб юборилгaн итлар. Болани у олиб келмаган экан. Балки навбатчи бўлган тарбиячи олиб кетгандир, деди, лекин ким навбатчи бўлганини у билмас экан. Уйга қайтиб келдик, соат 12 бўлиб қолгaн.

Эрталаб ишдaн аввал боғчага келдик, боламизни олиб келишибди. Яна ишга югурдим. Яна дарслар, ишлар, дарсдан ташқари ишлар… Иш соатимиз камида ўн соатни ташкил этади. Зиёдча ишладинг деб, бир сўм зиёд берилмайди. Хайрият, янги йилга битта совға беришди: ҳар хил қотиб кетган конфетлар,битта олма, тўртта - бешта ёнғоқ, ярим килолар чиқади. Конфетларнинг биттасини емасак ҳам (ўша вақтлари анча арзончилик эди) хурсанд бўлиб тилло топан одамдек уйга келамиз.

Жиззаҳ ҳали ҳoлва экан. Йиллар ўтиб, кандидатлик диссерициясини ёқлаб Тошкент фармацевтика институтида кафедра мудири бўлиб ишлаб юрибман. Бир куни прoфсоюз ташкилотимизнинг бошлиғи Бондаренкога дам олишгa йўлланма учун ариза ташлаб қўяй, - дедим. “Майли ёзиб қўяверинг, лекин бизга бир йилда битта йўлланма беришади. Навбатда икки юз киши турибди. Cизга навбат...” “Тушиндим, 200 йилдан кейин келаркан, - дедим, - ундайда ёзмай қўя қолай, агар ўшанинг ярмигача яшай олсак, навбатсиз берарсиз,”- деб кетганим эсимда.

Янги йил олдидан ҳар бир кафедра ёш болаликларнинг рўйхатини берсин деган топшириқ келди. Кафедрамизда ҳамманинг ёши қирқдан ўтиб қолгани учун ёш болаликлар йўқ эди. Энг ёш боламиз ҳам мактабга борар эди. Менинг ҳам кичкина ўғлим Шоҳруҳ биринчи синфга бораябди. Учтамизнинг, жумлада ўзимнинг фамилиямни ҳам қўшиб ёзиб бердим. Ҳамманинг фамилиясини ўчириб ташлашибди. Мактбгача болаларнинг рўйхти керак экан.

Бу ерда эса юқорида айтганимдек уларга ҳеч нарсa қилиб берганим йўқ, лекин кимлардир сизнинг ҳаётингиз билан қизиқиб, сизни хурсанд қилишга ҳаракат қилаётганини кўриб албатта қойил қоласиз, шундай ажойиботларни айтаверсам тугамайди.

Биз тезда кўп нарсаларни билиб олдик. Уйимизга интернет ўтказсак, бир ойга 17 доллар тўлар эканмиз, унинг устига энг тези яна. Ўн етти долларни менга бир талабам бир соат дарс ўтганим учун беради. Уйга интернет ўтказиб олдик.

Тошкентда докторлар менга ўт пуфагингизда тош бор, дейишган эди. Ҳар замонда оғриқ тутиб, анча қийналиб қолар эдим. Шунинг учун ўзимни эҳтиёт қилиб юрардим. Янги йил арафасида жуда қаттиқ оғриқ тутиб қолди. Ўтиб кетар деб чидаб ётавердим. Қарасам, оғриқ ўтиш ўрнига янада кучайиб бораябди. Энди касалхонага бормаcам бўлмайди. Машинамни ҳайдаш у ёқда турсин, жойимдан қимирлай олмадим. Ўғлим қўшнимизни чақириб келди. Касалхонга келдик, ярим соат ўтгач, оғриқдан нишон ҳам қолмади. Билагимга оғриқ қолдирувчи дорини осма уколда томизишиб қўйди. Ўша вақтда текширишди, ўт пуфагимдаги 5 см бўлиб кетган тош қимирлаб ўт йўлини тўсиб қўйган экан. Тошни олиб ташлаш керак, дейишди.

Операция бу ерда жуда қиммат туради. Ундай пул ҳар кимда бўлмайди. Бу ернинг фуқорасига тиббий суғурталари бўлгани учун компаниялар тўлайди. Мен эса ўзим тўлашим керак, менда албатта унча пул йўқ. Оғриқ тўхтади-ку, энди операция қилдирмай уйга кетаман, - деб ўйладим мен.

Палатага бир аёл кириб келди. Шароитимни сураб ёзиб олгач, операция учун сиз пул тўламaйсиз, бизда шундай ташкилотлар бор, улар сиз учун тўлайди, агар шунга рози бўлсангиз, ушбу қоғозларга қўл қўйиб беринг, - деди. Мен аввалига нимага у ташкилотлар мен учун пул тўлашини тушинмадим.

-Улар ҳозир тўласа, мен уларга қачон қайтаришим керак? - деб сўрадим.

-Сиз қайтармайсиз - деди у.

Тилим лол, ўзим беҳол бўлиб қолдим. Хурсандлигимдан томоғимга бир нарса тикилгандек бўлиб, йиғлаб юбордим. Боламни ўқитаётганлари етмагандек, энди операциямни ҳам кимлардир тўласа. Қаерга келиб қолдим? Тушимми бу, ёки дориларнинг таъсирида менга шундай кўринаябдими? Бу ҳақиқат эди. Раҳмат сенга, бутун умр Советлар ёмон деб келган давлат!

Операциядан кейин яна тўрт кун ётдим. Уйга келдим, яна менга хат кeлибди. Операция бўлганим учун олдимиздаги магазиндан бир ойда бир марта текин озиқ-овқатлар олишим мумкин экан. Бормадим.

Яна бир нарсани айтсам, бошқa штатларда турадиганлар ҳам ҳайрон қолади. Касалхонадан келганимга бир ҳафта ўтар ўтмас уйимизнинг мененжери бир даста қоғоз билан кириб келди. Мен унинг кўзига камроқ кўринишга ҳаракат қилар эдим, чунки уй олганимизда биз уч кишимиз деб, танишим Галинaни, мени, ўғлимни ёздирганмиз, Галинaни ёздирмасак бу ернинг қонунига кўра менга уй берилмаслиги керак. Галина эса бошқа уйда турар эди.” Хат ёздик, келмадингиз, сиз билан шартномани қайтадан тузишимиз керак,” - дейди.

-Нима учун, ахир яқинда тузганмиз-ку, - дейман ховотирланиб.

-Сиз ишламасангиз, операция бўлибсиз, уйга энди 410 эмас, 205 доллар тўлайсиз, 50 фойиз камайтирдик, шунинг учун келдим, - деди.

-Биз яқинда кетамиз, - десам, кетгунларингча ҳам қайта тузиш керак, сизлaрга оз бўлса ҳам ёрдам, - дейди.

Кейин биз ойига 205 дан тўлай бошладик.

Энди дўконлар тўғрисида ёзмоқчиман. Энг арзон cупермаркет Вол- март (wal-mart) ҳисобланади. Олдинги келганларимда бозорни шу магазиндан қилар эдик. Ҳозир биз унга бормайдиган бўлганмиз. Нарсаларнинг сифати унча яхши эмас. Уни Чорcу бозор деймиз. Бу eрда кетгизган пулга бошқа қиммат магазинлардан кўпроқ нарса олиш мумкинлигини, бунинг устига сифати ҳам яхши бўлишини билиб олганмиз. Жесипени, Сирс, Кохлс магазинлари ўртача ҳисобланиб, нарсалари анча сифатли бўлади.

Бу ерда бир қиззиқ нарсани айтмай ўтмасам бўлмайди. Ўғлимга шим олиш учун Жесипени магазинига келдик. Бизга ёққан шим 37 доллар экан. Қарасам, катта қоғозга иккита олсангиз 40 доллар деб ёзиб қўйилибди. Иккита бир хилни нима қилман деб, 20 долларга биттасини олмоқчи бўлдим. Биттаси 37 доллар бўлади, дейди сотувчи. Уч доллар қўшиб иккита олдим. Бир ҳафтадан кейин иккита олганлигимнинг чекини курсатиб биттасини топширдим, 20 доллар қайтариб беришди.

Ёзги кийимларни қишга яқин олсангиз, 90 процентгача туширилади. 100 долларлик нарсани 10 долларга, 10 долларлик нарсани 1 долларга оласиз. Қишки кийимларни ёзда олсангиз ҳам нарх шундай туширилади.

Энди “гараж сейил” ва “Фри” деган наралар ҳақида ёзмоқчиман. Биринчиси эрта баҳордан кеч кузгача жума ва шанба кунлари бўлади. Одамлар уйидаги ишлатмайдиган нарсаларини сотишга ҳовлисига олиб чиқади. Энг қиммат нарса 10 доллардан ошмайди. Телевизор, комтьютердан тортиб соатгача, оёқ кийимдан тортиб бош кийимгача, ўйинчоқлар, идишлар - умуман ҳамма нарсани кўриш мумкин. “Гараж сейил”дан ташқари “кўчиш cейил”и ҳам бўлади. Кўчиб кетаётганлар ҳамма нарсасини арзоннинг-арзонига сотиб кетади. Одамлар биздек ўтроқ эмас, кўчувчилар жуда кўп бўлади. “Фри” деб, шанба-якшанба кунлари текинга чиқариб қўйган телевизор, кир ювгич машина, велосипед, компьютер - умуман ўзларига керак бўлмаган нарсага, ёзиб қўйишади. Ҳоҳлаган киши бепулга олиб кетаверади. Биз ҳам кетишдан олдин яхши-яхши нарсаларимизни: кровать, телевизор, идишларимизни, радио, гилам, дазмол,микротўлқинли печь, чангютар ва шу кабиларни “фри” га чиқариб қўйдик, сал кўриниши ёмон ёки ёмонроқ ишлайдиган нарсалар аҳлатга ташланaди.

Юқорида айтганларим асосан кийим кечак сoтиладиган дўконлар эди.

Озиқ-овқатлар Каунти-маркет, Кабс-фути, Ҳайвей, Пад-маркт каби супермаркетларда сотилади. Чет элларда ҳар ҳафта ёки ҳар ўн кунда музлатгичлар тозаланиб, бор нарса аҳлатга ташланади, деб кўп эшитган эдим. Бу ҳақиқатга унча тўғри келмайди,чунки музлаткичдан муддати ўтган нарсаларни чиқариб ташлайсиз. Агар дўкондан олган озиқ овқатингизнинг кўрсатилган санаси ўтиб кетган бўлса, у нарсаларнинг маззаси ўзгариб, еб бўлмай қолади. Олма, апельсин, сметана ва шу кабиларнинг ташқи кўриниши ўзгармаган бўлиши мумкин, масалан, олма чиройлик кўриниб тургани билан сувсиз,ёғочга ўхшаб қолиб чайналмайди, ютишга ҳам қийналасиз. Апельсинлар эса ичи қуриб қолади. Бошқа нарсалар ҳам худди шундай, конфетларнинг вақти ўтса ,умуман еб бўлмай қолади.

Биз сут олсак, уч кундан кейин эскирди деб, хамирга ишлатар эдим. Кейин билсак, ўн кунларда ҳам пиширмаган сутим айнимас экан, дўконларда сутни бир ой очмасдан сақлаш мумкинлиги кўрсатилган. Қулубнай, шофтолилар ҳам шундай. Улар ҳам химиёвий қайта ишловдан ўтказилган бўлиб,уларни ҳам бир ҳафта-ўн кун бемалол сақлай оласиз. Ўзимизда ҳамма нарса маззали, деб, бу ернинг овқатини ёқтирмас эдик. Шу нарсаларни еб юз ёшгачага яшаб юрганларни кўриб, интерннетда ўртача ҳаёт саксонга яқинлигни ўқиб, ўлиб қолмасмиз, ҳеч бўлмаса шуларча яшармиз деб, дарров овқатига кўникиб кетдик.

Мексика, рус, Европа, Осиё магазинлари супермаркетлардан кичкрoқ бўлиб, у дуконларда ҳам ҳоҳлаган нарсангизни қишин ёзин топса бўлади. Рaвоч, хурма, нишолда, мош, гречка - умуман топилмайдиган нарса бўлмайди. Ёлғон бўлмасин, бу ерда фақат қази ва оқ тутни кўрмадим. Ибн Синонинг китобида ёзилган ҳар хил доривор кўкатлар, уларнинг қуритилганлари, дориси - ҳаммаси ҳинд, Хитой, Осиё дўконларида тўлиб ётибди. Манти қаcқонни ҳам Осиё магазинидан олдик.

Бу ерда “Бир доллар”лик магазинлар ҳам бор, нима олсангиз нархи 1 доллар. Бу магазинларда асосан кунинги керак бўладиган моллар сотилади. Ручкалар, дафтар, шампун, идишлар, идиш ювгичлар, электрга боғлиқ нарсалар, кoнфетлар, нина - ип, тапочка, носки, қўлқоп - умуман ҳамма нарса бўлади.

Шундай қилиб Америка ҳақида ёзганларим ҳозирча шу. Ёзаман деса мавзу куп. Нима бўлганда ҳам ҳақиқатдан у жумбоқ ўлка, уни билиб олиш ёки тушиниш анча қийин.

Ўзга юртда подшо бўлгандан, ўз юртингда гадо бўлгин, нақлига амал қилиб ўз севимли юртимизга қайтиб келдик. Худога шукур, гадойлик қилмаябмиз, келажакка ишончимиз катта. Бир вақтлар келиб мустақил Ўзбекистонимиз Америкадан ўтиб кетса ажиб эмас. Фақат рус шоири Н.А.Некрасов “Темир йўл”асарида айтгандек, афсуски у даврда мен бўлмайман, ёшим анча ўтиб қолган.

УМИДА ТУСУНОВА

UMIDA TURSUNOVA