ЖУМБОҚ ЎЛКА

ЖУМБОҚ ЎЛКА

АҚШга бу келишим аввалгиларига қараганда анча бошқача, нима бўлганда ҳам йўл -йўриқни тушиниб қолганман, яхши бўлмаса ҳам ўзимга керакли нарсаларни сўрай оламан, озроқ бўлса ҳам инглизчада гаплашаман.

Келганимиздан, алоҳида уй олиш билан шуғилландик, танишларим Эстониялик Анна ва Польшалик Галиналар бу ишда бизга ёрдам берди. Биз ўғлим билан икки бедрумлик апартментга жойлашдик. Бу дегани Ўзбекистоннинг уч хоналик уйига ўхшайди, лекин анча катта бўлиб, учта - тўртда ёрдамчи хоналари мавжуд. Кир ювгич, кир қуритгич машиналари ўрнатилган хонача ҳам бор. Балкони каттагина. Ошхонасида шкафлар, катта музлатгич, газ плитаси тайёр. Кровать, телевизор, стол - стулларни Анна берди. Яшаётган уйимизда етмишта оила туради. Уйимизни эса тўрт қаватли “дом”га ўхшатса бўлади, лекин биз турган уй икки қаватли бўлиб, майдон жиҳатдан кўп жойни эгаллаган. Рўпарадаги бинода кутубхона, компьютер хона, спорт зал, басейин ва шу кабилар жойлашган. Бу бино ҳам уй берган компанияга тегишли. Шунинг учун уйда турувчилар бу нарсалардан текинга фойдаланишади, жумладан биз ҳам. Яшаш учун ойига 410 доллар тўлаймиз. Америка учун бу нарх унча қиммат деб ҳисобланмайди. Катта шaҳарларда бундай нархга бизникидақа уй топиш мумкин бўлмаса керак.

Шаҳримиз бой ва ўқимишли шаҳарча ҳисобланиб, ўзи кичкинагина, 19.000 аҳолиси бор, лекин катта шаҳарларда бор бўлган нарсанинг ҳаммаси бу ерда ҳам мавжуд. Фақат сон жиҳатдан кам. Масалан, овқатланиш жойлари тўлиб кетган бўлса ҳам, Магдоналдес, Сабвей, пиццерийлар ҳам ҳар компаниядан биттадан. Давлат мактаблари ҳам биттадан. Америкада бошланғич, саккиз йиллик ва катта синфлар учун мактаб биздагидек бирга бўлмайди, дойим алоҳида бўлади; битта бошланғич, битта саккиз йиллик, битта ҳай-скул, яъни тўққизинчидан ўн иккинчи синфгача мактаб бор. Қизлар учун алоҳида, ўғил болалар учун, бабтистлар, котоликлар, яна кандайдир бошқа динлар, шахсий мактаблар тўлиб ётибди, лекин у ерларда болалар сони кам, мен уларни ҳисоламаябман. Иккита коллеж бор. Коллеж тушунчаси бизнинг институт тушинчамизга тўғри келади, чунки коллежни битирганлар катта бир мутахассис бўлиб, ойлиги ҳам умр бўйи ишлаган оддий одамлардан бир неча баробар кўп бўлади. Бу коллежларда ўқиш давлат университетларида ўқишдан ҳам қиммат, чунки булар шахсий коллежлардир. Буларда ўқиш учун яратилган шароит Москванинг Ломоносов номли университет шароитидан ҳам яхши. Мен буни ҳеч иккиланмай айтаётганимнинг сабаби, ўзим Москвада ўқиганман, шароитларни жуда яхши биламан. Коллежларнинг биттаси Карлтон, иккинчиси Сент-Олаф деб аталарди.

Биз Карлтон коллежининг кутубхонасидан фойдаланар эдик. Китоблар жуда кўп, сиз ҳоҳлаган китоб мобода йўқ бўлса, бир ҳафтанинг ичида қаердан бўлса, топиб беришади. Компьютерларнинг сони йўқ. Энг замонавий ва энг юқори тезликдаги компьютерлар. Эрталабдан кечгача ўтирсангиз ҳам биров бир тийин сўрамайди, нимага ўтирибсан демайди.

Тўғри, шаҳар оммaвий кутубхонасида тартиб сал бошқача, у ерда компьютердан бир соат текинга фойдаланиш мумкин, бирон нарсани принтр қилсангиз - бу ерда пулли, лекин видеoфильмлар ёки ДВД фильмларини китобни уйга олгандек олaверасиз, фақат белгиланган кунигача топширишингиз керак, агар олиб боролмай қолсангиз, ҳар кунига 50 cентдан тўлашга тўғри келади. Китобларга ҳам қоида шундай, сизга китобни икки ҳафтага беради. Шунинг учун ҳеч ким китобни биздагига ўхшаб топширмай қўймайди, дарров, вақти ўтиб кетмасдан топширади.

Мутахассислигим рус тили ўқитувчиси бўлгани учун, коллежга келганимдан рус тили кафедрасига бордим. Кафедра мудири Робинсон яхши кутиб олиб, ишга таклиф этди. Мен бу ерда вақтинчалик эканимни, ишлашга рухсатномам йўқлигини (бу ерда ишлаш учун ҳаммада ишлашга рухсат номери бўлиши керак) илмий-тадқиқот билан шуғилланаётганимни айтдим. Америкага хос тадбиркорлик билан ўзлари учун ҳам, мен учун ҳам қулай йўлни топиб, бир гуруҳ талаба экология масаласида бир йилдан кейин Россияга кетишини айтди. Шулар уйингизга келиб озроқ дарс олишсин, деди. Жон деб рози бўлдим.

Энди мен ҳам бекор юрмайман. Шоҳруҳ ўғлим кунига ўқишга қатнайди. Тез кунда катталар учун ҳам инглиз тили ўргатиш мактаби борлигини билиб олдим.Бу мактаб уйимздан пиёда юрса кўпи билан беш минутлик йўл экан. Мен ҳам бордим. Исми фамилиямни, қаерда ва ким билан туришимни ёзиб, иккинчи гуруҳга олишди. Биринчисида алифбодан бошлаб ўтишар экан. Учинчи гуруҳдагилар анча яхши гапириб, бемaлол ҳамма нарсани тушинадиганлар эди. Бизнинг гуруҳда асосан менга ўхшаганлар. Туркиядан эри - хотин ўқийди. Ўғли шу ерда яшар экан, меҳмон бўлиб келишибди. Битта Сомалилик қоп-қора, лекин чиройлик, Ричел деган бойгина аёл, яқидагина келин бўлиб тушган Колумбиядан Анжелика, яна тўрт-бешта Мексикаликлар ўқийди.

Бир куни менинг номимга уйимизга хат келибди.Болангизни тишларини доктор кўригидан ўтказинг,келишдан олдин қўнғироқ қилиб, қачон келишингизни айтиб қўйинг деб ёзишибди. Бу ерда ҳар йили бир марта ёшларга бепул хизмат қилиш дастури бор экан, олиб бордим. Мен Шоҳруҳнинг тишларини ўзимча яхши деб ўйлардим, биттагинасини қурт еган, озроқ тешикчаси бор. Икки четидаги тишлари сал олдинроқдан чиққан, кейинчалик ўзи тўғри бўлиб кетади деб юрар эдим. Доктор биринчисини яхшилаб даволаб, пломба қилиб қўйди. Қийшиқ тишларни тўғрилашга брослет башара темир қўйиш керак экан; йўқ қўймаймиз, ўзи тўғри бўлиб кетади, дедим унинг нархи 5000 доллардан кам бўлмаслигидан хабардор бўлганим учун. “Мен телефон қилиб ўша поликлиникага айтиб қўяй, сизлар албатта боринглар, бизнинг фирмамиз сизлар учун уларга пул ўтказади,” - деди. Шоҳруҳнинг тишига бир қатордан қилиб темир брослет қўйди. Икки йил туриш керак экан, ҳар икки - уч ойда ўзгартириб турилади, дейишди.

Темир қўйишдан аввал ҳамма тишларини тозалашди. Бу ерда ҳамма ҳар олти ойда докторга бориб, тишларини тозалатар экан, биронта тиши сарғайган ёки тишида доғи бор одамнинг бўлмаслигини энди тушиндим. Тиш тозалаш нaрхи ҳамма жойда ҳар хил, 40 доллардан 80 долларгача. Мен ҳам бордим. Кейинчалик коллеж поликлиникаларида бундан ҳам арзон эканлигини билиб олиб АҚШга кейинги борганларимда коллежларга борадиган бўлдим.

Биз бу ерга ноябрда келган эдик, сал ўтмай яна хат кeлди. Бу сафар Крисмасга (бизнинингча янги йилга, 25 декабрда бўлади) ушбу мазилга келиб болангизга cовға олиб кетиинизни сўраймиз, деб ёзибди. Тавба, бизни кам таъминланганлар рўйхатига қўшиб қўйганми, худога шукур, кўп бўлмаса ҳам ўзимизга пулимиз етади, деб совға олишга бормадим. Эртаси куни уйимизга иккита аёл келибди. Кеча совға олишга келмадиларинг, деб иккита корoбкада портфель, кўрпа, СД плейер, Х-бокс ўйини, чана, китоб, бошқача ҳар-хил ўйинлар олиб келишибди. Раҳмат, бизга керак эмас, бу байрам бизники эмас, бизнинг байрам янги йилда, қолаверса 21 - мартдa бўлади, бу совғаларни пули камларга беринглар, деб совғани олмаслигимизни айтдик. “Сизлар шаҳримзда янги бўлсаларинг, минг бой бўлсангиз ҳам сиз ишламасангиз, ишлаган тағдиринигизда ҳам, бу байрам Крисмас, биз ҳаммага совға берамиз,” деди. Кечирим сўраб, совғаларни олишга мажбур бўлдим.

Минг олмайман деганим билан, ўзимнинг қанчалик хурсанд бўлганимни тассавур қилолмайсиз. Мен уларга ҳеч нарса қилиб бермаган бўлсам, нега бунча муррувват.

Эсимга Жиззаҳда ишлаб юрган вақтларим тушиб кетди. Институт янги очилган. Қурилиш ишими, тозалаш иши дейсизми, дарахт экиш,дарахтларни оҳаклаш - ҳаммасини талабалар билан бирга биз домлалар қиламиз, биров раҳмат демайди, фақат униси қолиб кетибди, буниси яхши қилинмабди, деб гап эшитамиз. Янги йил олдидан мажлислар, аудиторияларни тозалаш, зачётлар. Кечаси соат тўққизгача қолиб кетганмиз. Боғчага боламни олиб кетгани келсам, қоровулнинг бир ўзи ўтирибди, кўпинча улар ота-онаси келмай қолган болаларни қоравулга ташлаб кетишарди. “Боғча мудири олиб кетгандир,” - деди у. Одилжон ўғлим ўшанда энди иккига кирай деган. Биз хўжайим билан уни қидириб, транспорт йўқ, пиёда колхоз оралаб мудирaникига (у Москва колхозида турар эди) келдик. Қиш эмасми, кўчалар қоп-қоронғи, ҳар қадамда кечасига бўшатиб юборилгaн итлар. Болани у олиб келмаган экан. Балки навбатчи бўлган тарбиячи олиб кетгандир, деди, лекин ким навбатчи бўлганини у билмас экан. Уйга қайтиб келдик, соат 12 бўлиб қолгaн.

Эрталаб ишдaн аввал боғчага келдик, боламизни олиб келишибди. Яна ишга югурдим. Яна дарслар, ишлар, дарсдан ташқари ишлар… Иш соатимиз камида ўн соатни ташкил этади. Зиёдча ишладинг деб, бир сўм зиёд берилмайди. Хайрият, янги йилга битта совға беришди: ҳар хил қотиб кетган конфетлар,битта олма, тўртта - бешта ёнғоқ, ярим килолар чиқади. Конфетларнинг биттасини емасак ҳам (ўша вақтлари анча арзончилик эди) хурсанд бўлиб тилло топан одамдек уйга келамиз.

Жиззаҳ ҳали ҳoлва экан. Йиллар ўтиб, кандидатлик диссерициясини ёқлаб Тошкент фармацевтика институтида кафедра мудири бўлиб ишлаб юрибман. Бир куни прoфсоюз ташкилотимизнинг бошлиғи Бондаренкога дам олишгa йўлланма учун ариза ташлаб қўяй, - дедим. “Майли ёзиб қўяверинг, лекин бизга бир йилда битта йўлланма беришади. Навбатда икки юз киши турибди. Cизга навбат...” “Тушиндим, 200 йилдан кейин келаркан, - дедим, - ундайда ёзмай қўя қолай, агар ўшанинг ярмигача яшай олсак, навбатсиз берарсиз,”- деб кетганим эсимда.

Янги йил олдидан ҳар бир кафедра ёш болаликларнинг рўйхатини берсин деган топшириқ келди. Кафедрамизда ҳамманинг ёши қирқдан ўтиб қолгани учун ёш болаликлар йўқ эди. Энг ёш боламиз ҳам мактабга борар эди. Менинг ҳам кичкина ўғлим Шоҳруҳ биринчи синфга бораябди. Учтамизнинг, жумлада ўзимнинг фамилиямни ҳам қўшиб ёзиб бердим. Ҳамманинг фамилиясини ўчириб ташлашибди. Мактбгача болаларнинг рўйхти керак экан.

Бу ерда эса юқорида айтганимдек уларга ҳеч нарсa қилиб берганим йўқ, лекин кимлардир сизнинг ҳаётингиз билан қизиқиб, сизни хурсанд қилишга ҳаракат қилаётганини кўриб албатта қойил қоласиз, шундай ажойиботларни айтаверсам тугамайди.

Биз тезда кўп нарсаларни билиб олдик. Уйимизга интернет ўтказсак, бир ойга 17 доллар тўлар эканмиз, унинг устига энг тези яна. Ўн етти долларни менга бир талабам бир соат дарс ўтганим учун беради. Уйга интернет ўтказиб олдик.

Тошкентда докторлар менга ўт пуфагингизда тош бор, дейишган эди. Ҳар замонда оғриқ тутиб, анча қийналиб қолар эдим. Шунинг учун ўзимни эҳтиёт қилиб юрардим. Янги йил арафасида жуда қаттиқ оғриқ тутиб қолди. Ўтиб кетар деб чидаб ётавердим. Қарасам, оғриқ ўтиш ўрнига янада кучайиб бораябди. Энди касалхонага бормаcам бўлмайди. Машинамни ҳайдаш у ёқда турсин, жойимдан қимирлай олмадим. Ўғлим қўшнимизни чақириб келди. Касалхонга келдик, ярим соат ўтгач, оғриқдан нишон ҳам қолмади. Билагимга оғриқ қолдирувчи дорини осма уколда томизишиб қўйди. Ўша вақтда текширишди, ўт пуфагимдаги 5 см бўлиб кетган тош қимирлаб ўт йўлини тўсиб қўйган экан. Тошни олиб ташлаш керак, дейишди.

Операция бу ерда жуда қиммат туради. Ундай пул ҳар кимда бўлмайди. Бу ернинг фуқорасига тиббий суғурталари бўлгани учун компаниялар тўлайди. Мен эса ўзим тўлашим керак, менда албатта унча пул йўқ. Оғриқ тўхтади-ку, энди операция қилдирмай уйга кетаман, - деб ўйладим мен.

Палатага бир аёл кириб келди. Шароитимни сураб ёзиб олгач, операция учун сиз пул тўламaйсиз, бизда шундай ташкилотлар бор, улар сиз учун тўлайди, агар шунга рози бўлсангиз, ушбу қоғозларга қўл қўйиб беринг, - деди. Мен аввалига нимага у ташкилотлар мен учун пул тўлашини тушинмадим.

-Улар ҳозир тўласа, мен уларга қачон қайтаришим керак? - деб сўрадим.

-Сиз қайтармайсиз - деди у.

Тилим лол, ўзим беҳол бўлиб қолдим. Хурсандлигимдан томоғимга бир нарса тикилгандек бўлиб, йиғлаб юбордим. Боламни ўқитаётганлари етмагандек, энди операциямни ҳам кимлардир тўласа. Қаерга келиб қолдим? Тушимми бу, ёки дориларнинг таъсирида менга шундай кўринаябдими? Бу ҳақиқат эди. Раҳмат сенга, бутун умр Советлар ёмон деб келган давлат!

Операциядан кейин яна тўрт кун ётдим. Уйга келдим, яна менга хат кeлибди. Операция бўлганим учун олдимиздаги магазиндан бир ойда бир марта текин озиқ-овқатлар олишим мумкин экан. Бормадим.

Яна бир нарсани айтсам, бошқa штатларда турадиганлар ҳам ҳайрон қолади. Касалхонадан келганимга бир ҳафта ўтар ўтмас уйимизнинг мененжери бир даста қоғоз билан кириб келди. Мен унинг кўзига камроқ кўринишга ҳаракат қилар эдим, чунки уй олганимизда биз уч кишимиз деб, танишим Галинaни, мени, ўғлимни ёздирганмиз, Галинaни ёздирмасак бу ернинг қонунига кўра менга уй берилмаслиги керак. Галина эса бошқа уйда турар эди.” Хат ёздик, келмадингиз, сиз билан шартномани қайтадан тузишимиз керак,” - дейди.

-Нима учун, ахир яқинда тузганмиз-ку, - дейман ховотирланиб.

-Сиз ишламасангиз, операция бўлибсиз, уйга энди 410 эмас, 205 доллар тўлайсиз, 50 фойиз камайтирдик, шунинг учун келдим, - деди.

-Биз яқинда кетамиз, - десам, кетгунларингча ҳам қайта тузиш керак, сизлaрга оз бўлса ҳам ёрдам, - дейди.

Кейин биз ойига 205 дан тўлай бошладик.

Энди дўконлар тўғрисида ёзмоқчиман. Энг арзон cупермаркет Вол- март (wal-mart) ҳисобланади. Олдинги келганларимда бозорни шу магазиндан қилар эдик. Ҳозир биз унга бормайдиган бўлганмиз. Нарсаларнинг сифати унча яхши эмас. Уни Чорcу бозор деймиз. Бу eрда кетгизган пулга бошқа қиммат магазинлардан кўпроқ нарса олиш мумкинлигини, бунинг устига сифати ҳам яхши бўлишини билиб олганмиз. Жесипени, Сирс, Кохлс магазинлари ўртача ҳисобланиб, нарсалари анча сифатли бўлади.

Бу ерда бир қиззиқ нарсани айтмай ўтмасам бўлмайди. Ўғлимга шим олиш учун Жесипени магазинига келдик. Бизга ёққан шим 37 доллар экан. Қарасам, катта қоғозга иккита олсангиз 40 доллар деб ёзиб қўйилибди. Иккита бир хилни нима қилман деб, 20 долларга биттасини олмоқчи бўлдим. Биттаси 37 доллар бўлади, дейди сотувчи. Уч доллар қўшиб иккита олдим. Бир ҳафтадан кейин иккита олганлигимнинг чекини курсатиб биттасини топширдим, 20 доллар қайтариб беришди.

Ёзги кийимларни қишга яқин олсангиз, 90 процентгача туширилади. 100 долларлик нарсани 10 долларга, 10 долларлик нарсани 1 долларга оласиз. Қишки кийимларни ёзда олсангиз ҳам нарх шундай туширилади.

Энди “гараж сейил” ва “Фри” деган наралар ҳақида ёзмоқчиман. Биринчиси эрта баҳордан кеч кузгача жума ва шанба кунлари бўлади. Одамлар уйидаги ишлатмайдиган нарсаларини сотишга ҳовлисига олиб чиқади. Энг қиммат нарса 10 доллардан ошмайди. Телевизор, комтьютердан тортиб соатгача, оёқ кийимдан тортиб бош кийимгача, ўйинчоқлар, идишлар - умуман ҳамма нарсани кўриш мумкин. “Гараж сейил”дан ташқари “кўчиш cейил”и ҳам бўлади. Кўчиб кетаётганлар ҳамма нарсасини арзоннинг-арзонига сотиб кетади. Одамлар биздек ўтроқ эмас, кўчувчилар жуда кўп бўлади. “Фри” деб, шанба-якшанба кунлари текинга чиқариб қўйган телевизор, кир ювгич машина, велосипед, компьютер - умуман ўзларига керак бўлмаган нарсага, ёзиб қўйишади. Ҳоҳлаган киши бепулга олиб кетаверади. Биз ҳам кетишдан олдин яхши-яхши нарсаларимизни: кровать, телевизор, идишларимизни, радио, гилам, дазмол,микротўлқинли печь, чангютар ва шу кабиларни “фри” га чиқариб қўйдик, сал кўриниши ёмон ёки ёмонроқ ишлайдиган нарсалар аҳлатга ташланaди.

Юқорида айтганларим асосан кийим кечак сoтиладиган дўконлар эди.

Озиқ-овқатлар Каунти-маркет, Кабс-фути, Ҳайвей, Пад-маркт каби супермаркетларда сотилади. Чет элларда ҳар ҳафта ёки ҳар ўн кунда музлатгичлар тозаланиб, бор нарса аҳлатга ташланади, деб кўп эшитган эдим. Бу ҳақиқатга унча тўғри келмайди,чунки музлаткичдан муддати ўтган нарсаларни чиқариб ташлайсиз. Агар дўкондан олган озиқ овқатингизнинг кўрсатилган санаси ўтиб кетган бўлса, у нарсаларнинг маззаси ўзгариб, еб бўлмай қолади. Олма, апельсин, сметана ва шу кабиларнинг ташқи кўриниши ўзгармаган бўлиши мумкин, масалан, олма чиройлик кўриниб тургани билан сувсиз,ёғочга ўхшаб қолиб чайналмайди, ютишга ҳам қийналасиз. Апельсинлар эса ичи қуриб қолади. Бошқа нарсалар ҳам худди шундай, конфетларнинг вақти ўтса ,умуман еб бўлмай қолади.

Биз сут олсак, уч кундан кейин эскирди деб, хамирга ишлатар эдим. Кейин билсак, ўн кунларда ҳам пиширмаган сутим айнимас экан, дўконларда сутни бир ой очмасдан сақлаш мумкинлиги кўрсатилган. Қулубнай, шофтолилар ҳам шундай. Улар ҳам химиёвий қайта ишловдан ўтказилган бўлиб,уларни ҳам бир ҳафта-ўн кун бемалол сақлай оласиз. Ўзимизда ҳамма нарса маззали, деб, бу ернинг овқатини ёқтирмас эдик. Шу нарсаларни еб юз ёшгачага яшаб юрганларни кўриб, интерннетда ўртача ҳаёт саксонга яқинлигни ўқиб, ўлиб қолмасмиз, ҳеч бўлмаса шуларча яшармиз деб, дарров овқатига кўникиб кетдик.

Мексика, рус, Европа, Осиё магазинлари супермаркетлардан кичкрoқ бўлиб, у дуконларда ҳам ҳоҳлаган нарсангизни қишин ёзин топса бўлади. Рaвоч, хурма, нишолда, мош, гречка - умуман топилмайдиган нарса бўлмайди. Ёлғон бўлмасин, бу ерда фақат қази ва оқ тутни кўрмадим. Ибн Синонинг китобида ёзилган ҳар хил доривор кўкатлар, уларнинг қуритилганлари, дориси - ҳаммаси ҳинд, Хитой, Осиё дўконларида тўлиб ётибди. Манти қаcқонни ҳам Осиё магазинидан олдик.

Бу ерда “Бир доллар”лик магазинлар ҳам бор, нима олсангиз нархи 1 доллар. Бу магазинларда асосан кунинги керак бўладиган моллар сотилади. Ручкалар, дафтар, шампун, идишлар, идиш ювгичлар, электрга боғлиқ нарсалар, кoнфетлар, нина - ип, тапочка, носки, қўлқоп - умуман ҳамма нарса бўлади.

Шундай қилиб Америка ҳақида ёзганларим ҳозирча шу. Ёзаман деса мавзу куп. Нима бўлганда ҳам ҳақиқатдан у жумбоқ ўлка, уни билиб олиш ёки тушиниш анча қийин.

Ўзга юртда подшо бўлгандан, ўз юртингда гадо бўлгин, нақлига амал қилиб ўз севимли юртимизга қайтиб келдик. Худога шукур, гадойлик қилмаябмиз, келажакка ишончимиз катта. Бир вақтлар келиб мустақил Ўзбекистонимиз Америкадан ўтиб кетса ажиб эмас. Фақат рус шоири Н.А.Некрасов “Темир йўл”асарида айтгандек, афсуски у даврда мен бўлмайман, ёшим анча ўтиб қолган.

УМИДА ТУСУНОВА

UMIDA TURSUNOVA