1. ШОҲЗОДА ЭДУАРД ОРОЛИ
Ёшлигимизда дунё харитасида Шоҳзода Эдуард оролини биринчи марта кўрганда жуда ҳайратланган эдик.Шоҳзода ва маликаларни фақат эртаклардагина бўлишини билганимиз учун, бу оролнинг мавжудлигига ишонгимиз келмасди.Китоблардан эса орол ҳақида ҳеч нарса топа олмаганмиз.
СССР парчалангандан кейин одамлар чет элларга чиқа бошлади. “Чини билан йиғласа сўқир кўздан ёш чиқар” деганлари рост шекилли ,бизга ҳам яқинда Канада давлатига бориш насиб этди. Биз катта шаҳарлардан бири бўлмиш Торонтонинг қоқ марказида жойлашдик.Бу шаҳарни кўриб улгурмасак ҳам, туристик фирмалардан Шоҳзода Эдуард оролига бориш йўлларини қидира бошладик.Тезда, етти кунлик сайёҳат чиптаси сотиб олиб, июлнинг жазирама иссиқ кунларининг бирида автобусда сайёҳатга жўнадик.Биз билан яна иккита автобус йўлга чиқди.Бизга ўхшаган сайёҳатсеварларнинг кўплиги уч автобуснинг лиқ тўлалигидан кўриниб турарди.Сайёҳат режасига Канаданинг шарқида жойлашган Нуфаундленддан ташқари бешта провинсиясини томошо қилиш киритилган эди.Провинсия ўзбекчасига вилоят,АҚШ ликлар тили билан айтганда эса штат дегани.
Биз Онторио,Кюбек,Ну Бронсвик(Янги Бронсвик),Принс Эдвард айланд(Шоҳзода Эдуард ороли)ва Нова Скоша (Янги Шотландия)вилоятларида бўлдик.
Етти кунлик сайёҳат ҳакида ёзувчилар еттита китоб ёзган бўларди. Қисқа қилиб ёзилса ҳам, бир катта китоб чикади. Биз эса бир нечтагина варақда таъсуротларимни сизларга баён қилмоқчимиз...
Шоҳзода Эдуард ороли Канаданинг энг кичик вилояти бўлиб, Илоҳий Лаврентий кўрфазида жойлашган.У Канаданинг 0,1% ерини ташкил этаркан.Орол 1799 йилдан Шоҳзода Эдуард Август шарафига шундай атала бошлаган. Оролнинг пойтахти Шарлоттаун, қиролича Викториянинг бувиси Шарлотта Макленбург номи қўйилиб “Шарлотта шаҳарчаси” деган маънони билдиради.Шаҳар ростдан ҳам кичкина бўлиб ярим соатда деярли ҳамма кўчаларини томошо қилиб чиқдик.Сайёҳлар бу ерда унча ҳашаматли бўлмаган “Провинс Ҳауз”га албатта киришади.Бу бинода 1864 йили Англия ва Шимолий Америка колония вакилларининг конференсияси бўлиб ўтган экан. Бизни ўша даврларнинг либосини кийган одамлар кутиб олишди.Бинодаги хоналар,ҳужжатлар,фотосуратлар, жиҳозлар ҳақида гапириб, ҳамма нарсалар ўша вақти қандай турган бўлса ,ўшандай ҳолатда сақланаётганлигини айтишди.Иккинчи қаватда ҳам бир- иккита хонани томошо қилгач, ўша вақтнинг кутибхонасини, аниқроғи ўқув залини кўрсатишди.Хона катта бўлмаса ҳам, анчагина одам бемалол ўтириб ўқиш ёзиш билан шуғиллана олган..Кейин сал каттароқ хонага ўтамиз. “Канада давлати шу ерда ташкил топган,”- дейди ўзгача ғурур билан экскурсовод .Ўша конференсияда 1867 йилнинг 1 июлидан Канада давлати ташкил этилиши ҳақида ҳужжат имзоланган экан.
Сайёҳатимиз орол бўйлаб давом этади. Энди юқори томонга Кевиндешдаги Грин Габлес деган жойга келамиз.Бу жой қишлоқ ҳисобланиб катта бир ҳовли, ўртадаги икки қаватли уйи билан музей қилиб қўйилган эди. Ҳовлига кириш жойда мол- ҳол сақланган хоналарни томошо қилдик.Қишлоқ ҳаётидан бехабар бўлганлар учун бу жойлар жуда қизиқарли эди.Катта сигирнинг макети, ўт ташиш учун темир ғилдиракли чиройлик арава ,қишга тайёрланадиган емишни майдалайдиган механик мослама, қимматбаҳо от анжоммлари...Экскурсовод бу ерда ўртача фермер оиласи яшагани , уша даврдаги ҳаётни хонадоннинг қизи кейинчалик “Яшил томли уйдаги Анна” китобида тасвирлагани ҳақида гапириб берди.
БИЗ БОРГАН УЙ-МУЗЕЙ
Ҳозир инглиз тилида гапирувчи давлатларда Люси Мод Монтгомери деган ёзувчини билмаган одам йўқ.Унинг ушбу уйда яшаган қизнинг ҳаёти ҳақидаги китоблари миллионлаб нусхаларда чоп этилгач ,ўқиганлар Шоҳзода Эдуард оролини, у яшаган уйни кўришни хоҳлаб, кела бошлабди. Уй эса музейга айлантирилган. Шундан кейин Канадада туризм ривожланиб кетган экан . Ҳозир ҳам қайси дўконга кирсангиз шу китобнинг ранг-баранг нусхасини сотишаётганини кўрасиз.Биз ҳам набирам Исфандиёрга болалар учун чиқарилган нашридан биттасини олдик.
Кейин сайёҳатимизни давом эттирамиз.Орол ниҳоятда кўм-кўк бўлиб, чуда чиролик эди.Автобус ойнасидан қарасангиз ҳам, тушган вақтлари ҳам ўзингизни ҳақиқий афсонавий жойларда юргандек ҳис қиласиз.
Йўлимизда ҳар жой-ҳар жойда қасрсифат қурилган уйлар учрайди, уларнинг атрофида кўм-кўк ҳовлилар, нарироқда сув ва яна сув, кейин... сувга туташиб кетган осмон...
Ҳаво иссиқ бўлса ҳам, дим эмас,нафас олиш жуда енгил. Атрофдаги ҳамма нарса топ-тоза.Оёғимиз тагидаги тупроқ эса- қип-қизил. Дўконларга кириб эсдалик учун PEI (Prince Edward Island)деб ёзилган футболка олай десак, ҳаммаси қизғич жигар ранг. ”Еримизга ўхшатиб қилинган,”- дейди қувонч билан сотувчилар ,Бизнинг ўғилларимиз учун бошқа ранг қидираетганимизни сезмасдан.
Айтишларига қараганда бу ерда илонлар,айиқлар жуда кўп экан, лекин биз биронтасини кўрмадик.Халқи қишлоқ- хўжалиги билан, асосан, картошка етиштириш, балиқчилик ҳамда ўрмончилик билан шуғилланар экан.Канада ташкил топган йиллари одамлар жуда кам бўлганидан(ҳозир ҳам кўп деб бўлмайди,лекин ҳамма ернинг эгаси бор.Ер олмоқчи бўлганлар улардан сотиб олишади)давлат "ким келса, ишлата олиш имониятигача текин ер берамиз , деб уларни бу ерларга келишга жалб қилган экан.Барибир келувчилар кам бўлгандан кейин"Бир йил давомида текин пиво билан таминлаб турамиз” деган қўшимча қарор чиқаришибди.Шундан кейин одамлар кела бошлалаган экан… Оролни афсонавий гўзаллигни кўриб пивога қизиқиб келганлар қўли билан яратилганига ишонгингиз келмайди.
ШОҲЗОДА ЭДУАРД ОРОЛИДАГИ ДАЛАЛАР
Ҳар бир дарахт, ҳар бир кўчат, уйлар,йўллар шунчалик қунт ва меҳр билан қаралганки, беихтиёр эртаклардаги "…кетаверибди-кетаверибди бир вақти кўм-кўк, ҳамиша баҳор бўлиб турадиган жойга келиб қолибди.Дарахтларда мевалар пишиб ётган экан,ҳовуз бўйида ранг-баранг гуллар,гулларда турли-туман капалаклар,дарахтларда сайроқи қушлар учиб юрган экан.Тўғрайда эса тиллодан ясалган сарой. ..саройда ҳамма нарса мавжуд экан-у...,одам зоти кўринмас эмиш...” сўзлари эсингизга тушади.Эртакни тўқиганлар гўёки Шоҳзода Эдуард оролида бўлгандек...Биз ҳам юриб –юриб, яна бир кунлик саёҳатимизни тугатиб , катта ҳашаматли бино - меҳмонхона олдига келиб тўхтаймиз.… ҳақиқий эртак: ҳамма нарса мавжуд, одам зоти кўринмайди...
МЕҲМОНХОНА
2. Ҳалифакс
Эрталаб туриб Нова Скоша, ўзбекчасига айтганда Янги Шотландияга қараб йўл оламиз.Икки-уч жойда тўхтаб анча томошо қилдик.Тушга яқин пойтахт шаҳар- Ҳалифаксга етиб келдик. Меҳмонхонамиз Даунтаунда ( шаҳар марказида )жойлашган экан, нарсаларни ташлаб порт томонга пиёда йўл оламиз. Гўзал безатилган кўчалардан юриб тезда сув бўйига чиқамиз. Бизни Амфибия- машинада бир соатлик сайёҳат кутиб турарди.Бу машинани "автобус-кема" деб атаса тўғрироқ бўлади.Чунки у сувда кема, қуруқликда икки қаватли автобус бўлиб кетавераркан.Бундай мўъжиза транспортни бошқа давлатларда кўрсак ҳам, унга ҳали ўтирмаган эдик.Грухимиздагилар билан ҳаммамиз иккинчи қаватга чиқиб ўтирдик.Автобус-амфибиямиз танк сингари овоз чиқариб, сувга тушди-да, кема бўлиб суза кетди.Бу ерда бизга экскурсоводлик қилаётган йигитча билимдон ва жуда хушчақчақ экан.Бечоранинг жағи жағига тегмай ҳар бир бинонинг вазифаси, тарихи билан таништиришга улгурарди.Кемамиз эса каттагина тезликда сузиб кетаябди. Ярим соатдан кейин, сувдаги сайримиз тугагач, кема қуруқликка чиқиб олиб шаҳар кўчалари бўйлаб йўлини давом эттираверди. Шаҳар анча катта бўлиб ҳашаматли бинолар унинг кўркига кўрк қўшиб турарди. Вақтимиз тугагач, бизни портга қайтариб олиб келишди.Тушган жойимиздаги бинога қарасак (чиқаётганда эътибор бермаган эканмиз)"Меритайм Музейум оф Атлантик" деб ёзилган. Шаҳарга келишдан олдин бу музейда "Титаник" бўлими борлигини эшитган эдик ва уни томошо қилишни ният қилиб қўйгандик.Биз тезда музей ичкарисига кирдик.Унинг ёпилишига ҳали уч соат бор экан.Хурсанд бўлиб, чипталар сотиладиган жойга ўтдик."Бугун сешанба, текинга кирадиган кун. Агар музей фондига ўз ҳиссаларингни қўшмоқчи бўлсаларинг, рўпарадаги қутичага танга ташлашларинг мумкин,"- дейишди. Чўнтагимиздаги бор тангамизни ташлаб, музейга кирдик.Биринчи қаватни тезроқ кўриб чиқиб, иккинчи қаватга кўтарилдик.Бу улкан ойнали бинодан қирғоқ, сув, сувдаги кемалар, музей ташқарисида қатор қилиб номойишга қўйилган сувдан топилган нарсалар кўриниб туради.Биз яна ичкарироққа юрамиз.Ниҳоят "Титаник" бўлимига етиб келамиз.1912 йили 15 апрелда катта музга урилиб ғарқ бўлган бу кема ҳақидаги фильмларни кўрмаган одам бўлмаса керак.Музейда “Титаник”нинг қурилиш лойихасидан унинг ғарқ бўлганигача маълумотлар мавжуд.Кема экипажининг расмлари, каюталарнинг жойлашиш планлари, чипталар, уларнинг нархлари кўрсатилган эълонлар, ресторанларида ҳар бир синф учун тайёрланадиган таомлар рўйхати -ҳамма нарса бор.Кичироқ столчанинг устида турган журналда “Титаник”да бўлган экипаж ва пассажирларнинг ҳаммасининг рўйхати, қаердан эканлиги, қайси классда кетаётгани батафсил кўрсатилган.
Ҳалифакс шаҳри “Титаник” чўккан жойга энг яқин порт бўлиб, масофа 700 км.ни ташкил қилар экан.Фалокат ҳақида хабар келгач, бирданига учта кема ёрдамга чиққан, улар етиб келганда “Титаник”дан ном-нишон қолмаган экан. Биринчи етиб келган "Карпати" кемаси 706 та тирик қолганларни олиб, Нью Йорк томонга аллақачон жўнаган бўлган. Каламушни ўлигини кўрса кўзига ёш келадиган Канадаликлар оғир ишни - сувдан одамларни қидиришни ўз зиммасига олишади. Канадаликлар хам ўзбекларга ўхшаб дунёдаги энг раҳмдил одамлар ҳисобланади.Улар сувдан 328 та одамнинг жасадини топишади, 119 тасини олиб кетишга яроқсизлигидан сувда қолдирилади. 229 таси Ҳалифаксга олиб келинади.Олиб келинган мурдаларнинг номлари, кийимлари, нарсалари(соат, узук, зирак, чўнтакларидаги бошқа нарсалар), қоғозларга ёзилиб, алоҳида- алоҳида қопларга солинади. Маълумотлар ёзилган қоғозлар қопларга ёпиштирилади. Номи аниқланмаган мурдаларнинг танасидаги белгилари, бўйлари, оғирликлари, тахминан ёшлари, ҳамма нарсалари жуда батафсил ёзиб чиқилган. Уларнинг ҳам нарсалари алоҳида- алоҳида қопларга солиниб, қоғозлар қопларнинг устига ёпиштирилган. Биттасининг ўқиётган китоби чўнтагида қолган экан.Китобда исми фамилиясининг биринчи ҳарфлари ёзилган бўлган.Ҳалифаксликлар пасажирлар рўйхатига қараб унинг шахсини тўғри аниқлашса ҳам, анча иккиланиб туришган экан. Уйидагиларга хабар беришганда, улар етиб келишган ва дарров жасадни таниб, уларнинг тахмини тўғри эканини тасдиқлашган... Мурдаларнинг 59 тасини қариндош- уруғлари келиб олиб кетишади.150 та си шаҳардаги учта қабристонларга динига қараб дафн этилади, фақат 49 тасининг кимлигини аниқлаш мумкин бўлмаган.
МУЗЕЙДАГИ ТИТАНИК БЎЛИМИ
ҲАЛИФАКСДАГИ ҚАБРИСТОНДА
Бошқа бир витринада “Титаник”дан қолган бўлаклар, палубага қўйилган енгил (тўқилганга ўхшаб ясалган )кресло,кузгу тагида турадиган ёғоч тумбочкага ўхшаган мебел, бола оёқ кийими ва шу каби нарсалар қўйилган.Ҳалифаксликларнинг кўпи сувдан топилган нарсаларни азалдан уйларида эҳтиёт билан сақлаб авлоддан авлодга мерос қолдириш одати бор экан.”Титаник”дан топилган нарсаларнинг ҳам кўпи одамларнинг қўлида эканлигини айтишди.
Бошқа бир томонда кемада тирик қолганларнинг хотиралари, ўша мудхиш кундаги тасуротлари ҳақидаги китоблари қўйилган.Деворда эса тирик қолганларнинг исми ва фамилиялари ёзилган.Биз ўзимизга яқин бўлган Давид Вартанян ва Нишон Григорян деган арманча фамилияларга алоҳида эътибор бердик.Учинчи классда келаётган бўлса ҳам тирик қолибди Қалбимизга озроқ чироқ ёқилгандек бўлди.Ўшанда улардан бири 22, иккинчиси 25 ёшда экан.92 ва 78 йил умр кўришиб, бири Канадада, бири АҚШнинг Мичиган штатида болали чақали бўлиб яшашган экан.Ҳозир уларнинг набира ва чеваралари боболарининг тирик қолганлиги тарихини кўргандек қилиб айтиб юришар экан.
Бундан қарийиб юз йил олдин содир бўлган ҳалокатнинг ипидан игнасигача батафсил тасвирланишини кўриб ҳайрон қоласан киши.Ҳалокат эса ростдан жуда катта бўлган:Шундай улкан кеманинг қандайдир икки ярим соат ичида иккига бўлиниб ғарқ бўлиши, 1501 кишининг ўлими ҳақиқатдан ҳам ақл бовар қилмайдиган воқеа эди. Кеманинг учинчи классида келаётганлар орасида қанчадан қанча шоирлар, ёзувчилар, рассомлар, студентлар, умуман, энди улгайиб келаётган ўсмирлар, болалар жуда кўп бўлган.Кемада келаётган бойлар билан таққослагандагина уларнинг паст табақа эканлиги билинган. Биринчи сафарига йўл олаётган бу ўлкан ҳашаматли"сузувчи сарой"га чипта олиш ҳар кимнинг ҳам чўнтагига тўғри келмас экан.Айрим каюталарнинг чипталари 4350$, яъни ҳозирги ўлчов билан 50 000$ турган. Юқорида жойлашган биринчи ва иккинчи класс каюталарида Европа ва Америкалик миллионерлар, ноёб нарсалар тўпловчилар, ўша даврнинг бадавлат одамлари бўлган.Сув ҳаммани баббаровар қилиб шафқатсиз равишда ўз домига тортган...
БУ ЭЪЛОН БЎЙИЧА НЬЮ-ЙОРКДАН ЧИПТА ОЛГАНЛАРГА “ТИТАНИК” НАСИБ ЭТМАГАН
Кемадаги бойликлар неча юз минг долларни ташкил этиб, ҳозирги нархларда миллиардларларга тенгласа бўларкан.Йўловчилар олиб кетаетган бебаҳо ҳисобланган нарсалар орасида қадимги Миср маликасининг мўмиёси, антик даврдан римликларда ўсимлик ва ҳайвонат олами худоси ҳисобланган Диананинг бронза ҳайкали, Умар Ҳайёмнинг "Рубойилар" китоби бор экан.
Йигирманчи асрнинг бошида ингиз дунёсида Умар Ҳайёмнинг рубойиларига қизиқиш, уларни қайта- қайта таржима қилиб, чоп эттириш жуда авж олган экан. Уч- тўрт кишилик давраларда ҳам рубойилар ўқилган, кўп ингизлар уларни ёддан билган.Айниқса, ҳарбийларда рубойиларга қизиқиш жуда кучли бўлиб, деярли уларнинг ҳар бири Умар Ҳайёмнинг китобини чўнтагида олиб юрган."Титаник"даги бу китобни ноёб буюмлар тўпловчи миллионер Анлиядан сотиб олиб, АҚШга олиб кетаётган бўлган. Китоб жилдидаги ҳумо қушларининг қанотлари тилло иплар билан тикилган бўлиб, безаклар учун 1000га яқин қимматбаҳо тошлар ишлатилган экан, уни тайёрлашга эса икки йилдан кўпроқ вақт кетибди. Китоб ҳозир миллиондан зиёд доллар турган бўлар экан.
Умар Ҳайёмнинг "Рубойилар" китоби
бошимиз кўкларга етди.
Ҳамма нарса йўқ бўлиб кетса ҳам, буюк асарлар ва уларни яратган шахсларнинг мангулигига яна бир бор ишондик.
УМИДА ТУРСУНОВА
ШЕРЗОД ЖУРАБОЕВ
Канада-АҚШ-Тошкент
No comments:
Post a Comment