Сирожиддин Мусаев янги қўшиқнинг сўзларини доскага ёзиб бўлгач, доимгидек болаларга ашула дафтарларига кўчириб олишни буюрди.Топшириқ, яъни кўчириб олиш муваффакиятли бажарилгач, одатига кўра, ўқитувчининг ўзи матнни яхшилаб, ифодали қилиб ўқиб берди.”Аввалги ўрганилган
“Кўкдай бепаён
Бойликларга кон,
Кенг пахта майдон” Ватанимиз ҳақида эди.
Бугунги қўшик нима ҳақида экан, ким айтади?”- деб болаларга мурожаат қилди устоз. Эндигина саккизга кираётган болаларнинг хеч биридан садо чиқмади.
УМИДА ТУРСУНОВА UMIDA TURSUNOVA
Биринчи қаторда ўтирган Ўткир, исмига ўхшаб ўзи ҳам ўткир бўлсада, нима дейишни билмай жим ўтирибди: “Тезу” деган сўзни умрида эшитмаган,”чаноқ”- “чақалоқ” бўлса керак, ҳаёлидан ўтказди у. Аълочи бўлса ҳам кўп сўзларни билмаганига ўзидан ўзи хафа бўлиб кетди…
Яқинда тоғаси уйларига келганда, ойиси билан дастурхон атрофида роса кўп гаплашиб ўтирган .Ўртоғи Колянинг уни кутавериб зерикиб кетганини кўргач, чидай олмай уларнинг гапини бўлиб: ”Ойи, Коля билан ўйинчоқ магазинга бориб келайлик, у копток олмоқчи экан”,- деди.
Ойиси, “ҳангома қилгани қўймайди булар, бор боравер, лекин тез қайтинглар”,- деб жавоб берган.Ўткир ўшанда ҳам магазинга боргунча “ҳангома” дегани нима экан деб йўл йўлакай ўйланиб кетган.Колядан сўрай деса Коля ўзбекчани ундан ҳам ёмон билади…
Ойиси, “ҳангома қилгани қўймайди булар, бор боравер, лекин тез қайтинглар”,- деб жавоб берган.Ўткир ўшанда ҳам магазинга боргунча “ҳангома” дегани нима экан деб йўл йўлакай ўйланиб кетган.Колядан сўрай деса Коля ўзбекчани ундан ҳам ёмон билади…
-Тезу тоза терайлик, чаноғида қолмасин, деб қачон айтамиз?- саволни бошқачароқ қилиб сўради Ўқитувчи. Орқароқда ўтирган Марҳабо “пахта теришда” деб жавоб берди.
-Балли қизим,- демак, “Тезу тоза терайлик” деган қўшигимиз пахта ҳақида экан.Пахта-юртимизнинг ифтихори,асосий бойлиги,- қўшиб қўйди муаллим.
Пахтанинг иккинчи номи “тезу” эканда, "Hима учун “тезуни тоза терайлик” дейилмай, “ни” ни қўшмасдан “тезу тоза терайлик” дейилган?"-, ўзига ўзи савол берди Ўткир, лекин саволи жавобсиз қолди, албатта .
-Балли қизим,- демак, “Тезу тоза терайлик” деган қўшигимиз пахта ҳақида экан.Пахта-юртимизнинг ифтихори,асосий бойлиги,- қўшиб қўйди муаллим.
Пахтанинг иккинчи номи “тезу” эканда, "Hима учун “тезуни тоза терайлик” дейилмай, “ни” ни қўшмасдан “тезу тоза терайлик” дейилган?"-, ўзига ўзи савол берди Ўткир, лекин саволи жавобсиз қолди, албатта .
“Хангома” сўзини ўйинчоқ магазинидан қайтиб келишгач ойисидан сўраб олган эди.
Ўткирни катталарнинг кўп сўз билишига ҳаваси келди.
Ўткирни катталарнинг кўп сўз билишига ҳаваси келди.
-Одамлар билан гаплашганда гапни қаердан топасизлар?- барибир бир куни ойисидан сўради у.
-Мана, сен хам гапираябсан-ку, керак нарсани сўраябсан, мен жавоб бераябман - буни ўйлаб топиш керак эмас,билмаган нарса сўралади, билган одам бор нарсани айтади,- жавоб берди ойиси...
-Мана, сен хам гапираябсан-ку, керак нарсани сўраябсан, мен жавоб бераябман - буни ўйлаб топиш керак эмас,билмаган нарса сўралади, билган одам бор нарсани айтади,- жавоб берди ойиси...
Ўзбек тили дарсида ўқитувчи “ Тирқишидан куёш нури тушиб турарди” деган гапда “тирқиш”, “нури” сўзларини маъносини сўраганда, кўплар сингари Ўткир ҳам жавоб беролмаган.
Тўғри, бобоси ҳовлисига бирон нарса экканда,”энди нури сепишим керак” деб, молнинг қуриб қолган ахлатини майдалаб сепиб чиқардилар.Бу ерда эса қуёш нури дейилган. Нурининг қуёшга нима алоқаси бор? Унинг эсига адасининг Нури деган самарқандлик ўртоғи тушди. “Нури” Нуриддин деган отнинг қисқартирилган шакли бўлса керак, унда нимага кичкина харф билан ёзилган? Ўткир қанча ҳаракат қилмасин “нури” сўзининг маъносини топа олмади
“ Тирқиш” деган сўзни бобоси у ёқда турсин, ҳар гапига мақол қўшиб гапирадиган бувисидан ҳам эшитмаган.Ўртача ўқийдиган Исмоил , эшик ёки деразада тирқишлар, тешиклар бўлишини, хона қоронғироқ вақти ўша жойлардан ёруғ, яъни қуёш нури тушиб туришини айтганда ўзининг тилни ёмон билишига яна бир бор иқрор бўлди у.
Лекин Ўткир хар бир янги эшитган сўзини ҳеч эсидан чиқармас эди. “Тезу” сўзини ҳам бошқа сўзлар қаторида жуда яхши ўзлаштириб олди.
Лекин Ўткир хар бир янги эшитган сўзини ҳеч эсидан чиқармас эди. “Тезу” сўзини ҳам бошқа сўзлар қаторида жуда яхши ўзлаштириб олди.
Кейинроқ, бешинчи синфнинг бошларида ўзбек тили ўқитувчиси Александра Гадаева тил бойлиги, гўзаллиги ҳақида гапириб, сўзларни ўз жойида ишлатиш кераклиги , бир сўз такрорланаверса гап чиройлик чиқмаслигини сўзлаб берди. Ёзувчиларнинг асарларидан қисқа- қисқа мисоллар келтирди.Ўқитувчи Бухоро яхудийси бўлиб, талаффузи синфдагилардан сал бошқача бўлса ҳам, жуда чиройлик гапирар эди.Ўткир унинг ҳар жумласини мароқ билан тинглар, кўп саволларга жавобни шу ўқитувчининг гапларидан топар эди. Кузнинг гўзаллигини тасвирлаш учун “олтин куз”, “ажойиб фасл” ; шамолнинг ёқимли эканлигини айтмоқчи бўлсак,”майин шамол”, “юмшоқ шабада” каби сўз бирикмалари ишлатилишини айтиб жуда кўп машқлар бажарилди.Мавзуни мустахкамлашда ўқитувчи, пахта тўғрисида бирон нарса ёзмоқчи бўлсак, ҳар жумлада “пахта”,” пахта” деб такрорламаслигимиз учун яна қандай сўзларни ишлатамиз, деб сўради.Кимдир тезда"оқ олтин"деди,бошқа биттаси “Ўзбекистонимизнинг асосий бойлиги “деб жавоб берди. Ўткир ҳам қўлини кўтариб, яхши билган сўзи эсига келиб, “ТЕЗУ” деди.
Александра Гадоева ўзбек тилида бундай сўз йўқлигини айтди. Бу сўзни Алексанра Гадоевадек ўқитувчининг билмаслигига Ўткир хайрон колиб, жавобини дона-дона қилиб яна қайтарди: ‘”тезу” деганда “пахта”ни тушинамиз”. Муаллима ўзига хос босиқлик билан Ўткирнинг нафсониятитга тегиб кетмасликка ҳаракат қилиб: “пахта ўрнида “тезу” ишлатилган бирота гап айт-чи,” -деб сўради.Ўткир эса: Тезу тоза терайлик, чаноғида қолмасин, - деди шартта ўйланиб хам ўтирмасдан.
Александра Гадоева: Э, ҳа. гап бу ёқда де, ростдан ҳам “тезу тоза терайлик”- деганда “пахта” кўзда тутилади… Ўткир устознинг сўзларини охиригача эшитмасдан, ҳеч кимнинг эсига келмаган сўзни у айтганидан хурсанд бўлиб, жойига ўтирди…
Александра Гадоева: Э, ҳа. гап бу ёқда де, ростдан ҳам “тезу тоза терайлик”- деганда “пахта” кўзда тутилади… Ўткир устознинг сўзларини охиригача эшитмасдан, ҳеч кимнинг эсига келмаган сўзни у айтганидан хурсанд бўлиб, жойига ўтирди…
Вақтлар ўтиб, “Тез-у” нинг асл маъноси маълум бўлиб қолди.
Ўткир эса энди катта олим , у ўнлаб илмий китоблар чиқарди. Жой номлари ҳақида афсоналар тўплади, кўп қизиқарли асарлар ёзди, тилларга янги сўзларнинг кириб келиши ҳақида юзлаб маърузалар ўқиди. Шундай кунларнинг бирида китоб жавонига янги чоп этилган асарини қўя туриб, унга умр буйи ҳамрох бўлиб келаётган “тезу” сўзи яна эсига тушди, лекин бу сафар ҳам доимгидек кўз олдига оппоқ пахта келди. “Кизиқ , бошқаларнинг ҳам “Тезу”га ўхшаган сўзи бормикан”, деб ўйлаб, секин жилмайиб қўйди.
Ўткир эса энди катта олим , у ўнлаб илмий китоблар чиқарди. Жой номлари ҳақида афсоналар тўплади, кўп қизиқарли асарлар ёзди, тилларга янги сўзларнинг кириб келиши ҳақида юзлаб маърузалар ўқиди. Шундай кунларнинг бирида китоб жавонига янги чоп этилган асарини қўя туриб, унга умр буйи ҳамрох бўлиб келаётган “тезу” сўзи яна эсига тушди, лекин бу сафар ҳам доимгидек кўз олдига оппоқ пахта келди. “Кизиқ , бошқаларнинг ҳам “Тезу”га ўхшаган сўзи бормикан”, деб ўйлаб, секин жилмайиб қўйди.
No comments:
Post a Comment