БИРИНЧИ БАҲО Замонавий новелла

БИРИНЧИ БАҲО
Замонавий новелла
Қаердан ҳам ўша радиодан келган мухбир билан учрашиб қолдим. “Яқинда бўладиган ўқитувчилар кунига атаб эшиттириш тайёрлаябмиз, шунга бир иккита савол билан сизга мурожаат қилмоқчимиз. Мумкин бўлса шу саволларимизга жавоб берангиз”, - деган сўзларига, розилик бериб қўйибман. Мен ўзим ҳақида гапиришни ўқувчиларимга қолдириб, ўқитувчиларим ҳақида сўзлаб бердим. Радио ходимларининг гапига қараганда эшиттириш улар кутганидан ҳам яхши чиқибди. Ишлар билан бўлиб кунлар ўтиши билан бу воқеа эсимдан чиқиб кетди.
Бир куни почтачи уйимизга бир даста хат ташлаб кетибди. Тавба ҳозирги зомонда ҳам хат ёзиш бор эканда,мен одамлар ўзаро телефон орқали, имконияти борлар интернет орқали гаплашишса керак, деб ўйлардим. Ўзим ҳам яқин саккиз-ўн йил ичида ҳеч кимга хат ёзмаганман, ҳеч кимдан хат олмаганман, талабаларимнинг байрамларга ёзган табрик откриткаларини ҳисобламасам.
Конвертларга бир-бир кўз югуртириб чиқдим. Ўқишни чиройлик ёзувдаги хатдан бошладим. Хат Гулбаҳор деган қиздан келибди, на фамилиясини, на адресини ёзибди. Салом-аликдан кейин ўзининг кимлигини айтибди. Бир вақтлари бизнинг институтда ўқиган,мен эса уларга дарс берган эканман.
"Радиодан ўқитувчилар кунига бағишланган эшиттиришни тингладим. Ўқитувчиларингизни жуда яхши кўрар экансиз. Ўзингиз ҳақида ҳеч нарса демасдан, мен ҳақимда ўқувчиларим айтишар, дедингиз. Энди қулоқ солинг: Мен ҳам сиз айтгандек, жуда яхши ўқишга ҳаракат қилдим. Институтга келганимда рус тилини деярли билмас эдим, чунки менинг мактабимда ўқитувчилар сизникига унча ўхшамасди. Бизга рус тилини физкультура ўқитувчиси ўтарди, кўпинча дарс вақтлари спорт майдончасини тозалардик, ўтларини юлар эдик.
Институтда кеча-кундуз бошқа дарслар билан бирга рус тилини тинмай ўргандим, русча асарлар ўқидим, Тургенев, Шукшинларнинг бирон нарсаси қолмади.” Юқори курсларда кўп фанлар русча ўтилади”, дегандингиз. Ростдан ҳам мутахассисликка оид дарслар рус тилида олиб борилди. Мен қийналмадим.
"Тиббиёт ва фармацевтика институтларини томомлаганларнинг ёзуви лекция ёзавериб ҳуниклашиб кетади. Ҳозирдан айтиб қўяй, ҳамиша чиройлик ёзишга ҳаракат қилинглар. Чиройли ёзиш ҳам бир санъат, дейлик институтни битириб ишга кирмоқчисизлар, ариза ёзиш керак, ҳунук ёзилган аризани кимнинг ўқигиси келади. Шахсан мен, иккита аризадан албатта чиройлик ёзилганини танлайман," деган эдингиз. Биз гурухимиз қизлари билан институтни битиргунча "ким чиройли ёзади" ўйнардик. Ҳозиргача ёзувимга ҳамма ҳавас қилади.
Мен ҳам сиз ўқитувчиларингизни кўп эслаганингиздек, сизни кўп ўйлайман. "Ҳар бир зиёлининг оиласида ўзининг шахсий кутубхонаси бўлиши керак, бу ҳўжа кўрсинга ёки уйнинг чиройи учун эмас, фойдаланиш учун керак. Китоб бу бойлик”, - дегансиз. Овқатни камроқ есам ҳам стипендиямдан орттириб мингга яқин китоб сотиб олдим. Луғат ва справочниклардан ташқари жуда кўп бадиий асарлар олганман, уларнинг ярмидан кўпи русча тағин...
Яна жуда эслаб қолган нарсам, “биронта одамни ишдами, кўчадами, меҳмондорчиликдами биринчи кўраётган бўлсаларинг фақат яхши томонини қидиринглар”, - дегансиз.”
Гапларимни эслайдиганлар бор эканлигидан хурсанд бўлиб, ўқишни давом эттираман:
“Институтни битиргач, қишлоғимга қайтдим. Туман марказидаги янги типда қурилган дорихонага ишга юборишди. Мудиримиз яхши одам экан. Ишни аъло даражада ташкиллаштирган. Қарри бўлишига қарамай тиниб - тинчимайди.
Дорихонада жуда кўп киши ишлар эдик. Иккитаси бизни институтни мендан олдин битирганлар, қолганлари медицина билим юртини фармацевтика факультетини тамомлаганлар, уч тўртта қиз ўрта мактабдан кейин келишган.
Мудиримиз мени билимим, ёзувим, рус тилини яхши билганим учун ҳурмат қилар эди. Қизим ҳисобот ёзишга ёрдам бериб юбор; комиссия келаркан, ҳужжатларни тўғрилаб қўй; режаларни кўриб чиқ, мажлислар баёнини ҳам тўлдир; аввалги комиссиянинг справкасидаги камчиликларни бартараф қилиш учун кўрилган чоралар ҳақида ахборот ёзиш эсингдан чиқмасин, деб шу каби ишларни ҳам менга буюрар эди.
Шундай қилиб ишлаб юрдим. Бир куни мудиримиз мени чақириб, бутун умр дорихонада ишлаганини, янги бинони қурдиргунча қаерларга югурмаганини, район қолмай, обком қолмай, облздравдагиларнинг ҳам безорини чиқарганини айтди. Юртимизда қайта қуриш ва ошкоралик даври кетаётганини ўзим билишимни, юқоридагилар энди жойни ёшларга бўшатиш керак деганини айтиб, "Ўзим ҳам жуда чарчадим.Олтмиш ёшга киришимни райздрав ўтказиб бераркан, дорихонани сендан бошқа ҳеч кимга ишонмайман. Шунинг учун мудирликни энди сен қиласан", - деди.
Йўқ, - дейишимга қарамай, бу ишни менга топширишди.
Шу орада ўзбек тилимизга давлат тили мақоми берилди. Шундай кунлар келар экан-ку, деб хурсанд бўлиб, ҳамма ҳужжатларни, дорихонамиз деворидаги “Гриппдан сақланинг”, “Сариқ касали ҳақида нималарни биласиз?”, “Спид нима” каби тавсияномаларни ҳаммасини ўзбек тилига ўгирдим.
Кўплар мени танийдиган бўлди. Ҳурмат ҳам қилишарди, касалларим мендан мамнун эди. Мен уларга сиз айтгандек "қўлимдан келгунча" ёрдам беришга ҳаракат қилдим.
Кунлардан бир куни бир курсдошим, қолаверса райондошим келиб қолди. Эсингизда бўлса, давлат имтихонини Султон Маҳкамовичга уч йил топшира олмай, биз билан ҳам охирги курсда бирга ўқиган, оти Зокир, райкомимизнинг ўғли. Ўшанда Султон Маҳкамов, мени ишдан олсаларинг олинглар, лекин бу болага "қониқарли" баҳо қўйишга виждоним чидамайди, деб аудиториядан чиққан. Имтихон ҳайъати аъзолари унинг неча йилдан бери давлат имтихонларига келишини ҳисобга олиб, "уч" қўйиб беришган."
Дарров эсладим. Зокир унча билимсиз эмас эди. Бошқаларга қараганда сал ёмон ўқир эди, холос. Талаб ҳам ўша вақтлари катта эди-да. Агар Зокир ҳозир ўқиганда, аълочи бўлиши мумкин эди. Студентлар кутубхонадан чиқишмас, китоблар талаш-талаш. Ҳамма тинмай дарс тайёрларди. Ўшанда “фармацевтика институтига кириш осон, ўқиш қийин” деган гап бор эди Тошкентда.
“Зокир районга қайтиб келибди. Сингилларининг ҳаммаси тўй бўлиб кетишибди, ёлғиз ўғилни ҳамма ота- она ўзим билан турсин, дейди-да. У мендан дорихонамда унга иш бор-йўқлигини сўради. Иш топилишини, лекин штат йўқлигини айтдим.
Эртаси куни мени Соғлиқни сақлаш бўлимига чақиришди. Дорихонамизнинг катталигини ҳисобга олиб,"комерсия"бўлими очишга рухсат берилганлигини,бу бўлимга бошлиқ ҳам борлигини айтишди. Зокир бизда ишлай бошлади.
Шу орада советлар давлати тарқалиб,давлатимиз мустақил бўлди .Ишсиз қолган Зокирнинг дадаси кимгадир катта пул берган экан, унга зўр жой тегибди.
Бир вақти мени юқорига чақиришди.Дорихонамиз давлат ихтиёридан чиқарилиб сотишга қўйилар эмиш.Ўша вақтлари Тошкентда,вилоят марказларида ҳусусий дорихоналар жуда кўпайиб кетган эди.Мен уларга бизда ҳам бир бўлимимиз ҳусусий дорихонадан фарқ қилмаслигини,қимматроқ бўлса ҳам ҳамма дорилар борлигини,сотилган дориларнинг пули билан бўлим бошлигининг ўзи шуғилланишини айтдим.Ким шахсий дорихона курмоқчи бўлса, ҳокимиятдан рухсат олиб, бошқа жойдан очаверсин ,бизнинг дорихонамиз эса давлатники,қолаверса халқники эканини айтдим. Ҳаётдан орқада қолаётганимни,пулим бўлса,дорихонани мен ҳам сотиб олишим мумкинлигини айтишди.
Қаердан пулим бўлади. Олган ойлиимни ўша куниёқ ишлатмасам, бир кундан кейин ун, ёғ, гуручни икки баробар нархга олишим керак бўлади. Банкдаги пулларим кул бўлган бўлса. Пул алмашиб уларга болалар велосипеди ҳам ололмадим. Қўшнимиз машинасини беш мингга сотиб банкка қўйган эди. Банкка икки ойдан кейин борса, берган пулига бозорда битта товуқ ҳам бермаган, шўрликка...
Барибир юқоридагиларнинг айтгани бўлди. Мудирликни топширдим. Ҳозир бизга Зокир хўжайин, мудир деган сўзни энди ишлатмаймиз, ишчиларнинг сони қисқартирилди. Ҳамма ишни тўрт киши бажарамиз. Ишдан кейин Зокир менга папка-папка қоғоз бериб юборади. Дориларимиз жуда кўпайиб кетган, Қозоғстон, Ҳиндистон, Россия ҳаттоки Туркмастондан ҳам кимдир етказиб туради. Бу дориларнинг кўрсатмларини кечаси билан русчадан ўзбек тилига таржима қилиб чиқаман
Одамлар районимизда рус тилини билишмайди. Озроқ билганлар Россияга иш қидириб кетган. Мактабларда физкультура ўқитувчилари рус тили у ёқда турсин, ўзининг фанини ҳам ўтишмайди. Милицияга ишга ўтиб кетишган. Умуман мактабларда бошқа фанлардан ҳам ўқитувчи қолмаган, ҳаммаси ногиронлик ҳужжати тўғрилаб ,бозорга чиқиб кетган.
Мен дорихонадаги асосий ишимдан ташқари Зокирнинг ёзув-чизув ишларини ҳаммасини қиламан. Олган ойлигим ҳеч нарсага етмайди. Бошлиққа ойлигимни озроқ оширинг, десам,” Сенга ойликни оширсам, ўзим нима ейман. Топганим санэпедстанция, налог, свет, маҳалла ходимларининг чўнтагига кетса, ҳалиям худога шукур, аренда, пажарний, милицияга тўламайман, агар уларниям тўлаганимда Ҳаким, Акбар, қизил дипломли Олимлардан фарқим қолмасди. Фирмалари касодга учраб, ишсиз юришибди. Дипломлар ҳозир ҳеч кимга керак эмас. Ҳаммаси сандиқда ётибди, менда ишлаш ёқмаса, ёқадиган жойга кетавер. Иш сўраб юрганлар мингта,” - деди. Шундан бери пул тўғрисида оғиз очмайман.
Сиз "бойлик" деб ҳисоблаган китобларни сотмоқчи бўлсам, ҳеч ким олмади. Бозорда писта сотадиган қўшним бир куни келиб, писта ўрашга қоғози қолмаганини, китобларимни ҳаммасини минг сўмга олмоқчи эканини айтди. Бир кило гўшт ололмасам, бу китобларга ўшанда қанча пулим кетган. Уларни ҳозир ҳеч кимга керак эмаслигини билсам ҳам сотмадим.
Болаларим бу китобларни ўқимайди. Бир марта катта қизим тўққизинчи синфга ўтганда, қандай бадиий китоблар ўқиябсан, деб сўраган эдим. “Бадиий китоб” деганингиз нима, бизда борми? - деди. Ҳа, бор, роман, повесть, ҳикояларчи, - десам, уларингиз ҳаммаси кириллча ёки русча-ку, мен тушунмайман, деди. Мен унинг лотинчасини тушинишимни, у нимага кириллчани тушинмаслигини айтиб, аччиғим чиқди. “Аяжон, хафа бўлманг, ўқий оламан, фақат кўпроқ варақ ўқисам чарчаб кетаманда, ўзингиз ҳам лотинчани икки варақдан ошса чарчаб кетасиз-ку,” - деди. Шундан кейин унга китоб ўқи демадим. Мактабни битиргандан эрга бериб юбордим. Яхши оила. Қайнонасининг хизматини қилиб юрса, оч қолмайди. Кичкиналарим ҳали мактабда.
Болаларимнинг отаси охирги вақтлари анча вақт ишсиз юрди. Кейин иш қидириб Қозоғистонга кетди. Саккиз ойдан кейин озиб-тўзиб, бир тийинсиз, жоним омон қолганига шукур, деб қайтиб келди.
“Не кунларга қолдик, эр бўлиб оила боқолмасам, қилай десам иш бўлмаса, берган нонинг томоғимдан ўтмаябди”, дер эдилар ҳижолат бўлиб. Ундай деманг, биздан баттарлар бор, худога шукур, кунимиз ўтиб турибди-ку, тинчитмоқчи бўлардим сўкиниб турган дадамизни.
Районимиздан уч киши Россияга қурилишгами, канализация ишигами кетишаётганини эшитган хужайиним, улар билан кетмокчи эканини айтди. Икки марта сариқ касал бўлганлар. "Оғир иш сизга мумкин эмас, қийналиб қоласиз, бир кунимизни кўрармиз, ҳеч бўлмаса ногиронликка чиқарсиз," дедим.
Ноиронликни тўғрилаш ҳам пулсизга бўлмайди, деб қулоқ солмади. Қурилиш ишини кўтара олмадилар. Болаларим отасиз қолишди. Охирги вақтлари овқат емасдилар, жигаримга оғирлик қилади деб. Қизимга эса"текин тамоқ бўлиб сизларнинг насибаларингни ейманми, аяжонларингга қийин”, деган экан раҳматлик. Ишламаса ҳам тирик бўлганда ўзим емасам ҳам, уларга едирган бўлардим...
Ишаб турибман, ҳеч яхши гап йўқ. Яқинда биттаси "Уятсизлар, дорини ҳам шунча қимматга сотасиларми, менга ўхшаб кунларинг дорига қолсин, топган пулларинг ўликка бую рсин "-деб чиқиб кетди. Мен ҳеч нарса дея олмадим. Кечаси билан ухлай олмай, нима учун унга жавоб бермадим, нега "ундай" демадим, нега “бундай” демадим деб, ўйланиб чиқдим. Бунга ўхшаш воқеалар охирги вақтлари кўп бўлган. Ҳеч қачон мен қаттиқ жавоб қайтара олмаганман. Яхшилаб жавоб қайтариш қўлимдан келмаса ҳам керак. Бундай бўлишимга сиз айбдорсиз. Сиз бизни жоду қилиб қўйгансиз,ундайларни гипнозчи дейишади. Сиз институтда эмас, циркда ишпашингиз керак эди. Менга ўхшаганларни энди ўзгартириб бўлмайди. Болаларимни менга ўхшашини ҳеч ҳам ҳохламайман.
Ҳаётда мен нимани кўрдим, фақат қулдек меҳнат қиламан, бирим икки бўлмайди. Талабалик вақтида ҳам ётоқхонадан чиқмай дарс қилганман, на кино, на байрам, на театрни билибман, фақат сиз билан борган санъат, табиат, ва тиббиёт музейини айтмасам. Ёлғон бўлмасин, институтда сиз уюштирган Абдулла Орипов, Ҳожиакбар Шайхов, Тоҳир Малик, Нормурод Нарзуллаев, журналист Анвар Жўрабоевлар билан учрашувларга борганман. Кўрган нарсаларим шу. Сиз айтгандек яшайман деб умрим ҳазон бўлди.
Хатни мен ёзаётган бўлсам ҳам, кўпчилик ўқувчиларингиз номидан деб тушининг. Улар ҳам сизга худди шундай деб ёзишган бўларди.
Сизни бир умр лаънатловчи Гулбаҳор”.
Ана халос..
Бу хатдан кейин бошқаларини очишга журъатим етмади.
Анча кун нима қилишни билмай юрдим. Талабамга жавоб ёзмадим, ёзганда ҳам нима деб ёзаман ва қаерга юбораман. Биринчи баҳоимни олдим! Яна нима керак?!
***
Хатлар ҳалигача онда-сонда келиб туради. Бугун ҳам иккита хат келибди.Биттаси менга жуда таниш бўлган ёзув, Гулбаҳордан, шошиб очдим. Бир жумлада мени келаётган байрам билан табриклабди. Пастига эса "Мени кечиринг. Тўғрисини айтсам, мен сизни жуда-жуда яхши кўраман”, - деб, ёзиб қўйибди.