БИРИНЧИ БАҲО
Замонавий новелла
Қаердан ҳам ўша радиодан келган мухбир билан учрашиб қолдим. “Яқинда бўладиган ўқитувчилар кунига атаб эшиттириш тайёрлаябмиз, шунга бир иккита савол билан сизга мурожаат қилмоқчимиз. Мумкин бўлса шу саволларимизга жавоб берангиз”, - деган сўзларига, розилик бериб қўйибман. Мен ўзим ҳақида гапиришни ўқувчиларимга қолдириб, ўқитувчиларим ҳақида сўзлаб бердим. Радио ходимларининг гапига қараганда эшиттириш улар кутганидан ҳам яхши чиқибди. Ишлар билан бўлиб кунлар ўтиши билан бу воқеа эсимдан чиқиб кетди.
Бир куни почтачи уйимизга бир даста хат ташлаб кетибди. Тавба ҳозирги зомонда ҳам хат ёзиш бор эканда,мен одамлар ўзаро телефон орқали, имконияти борлар интернет орқали гаплашишса керак, деб ўйлардим. Ўзим ҳам яқин саккиз-ўн йил ичида ҳеч кимга хат ёзмаганман, ҳеч кимдан хат олмаганман, талабаларимнинг байрамларга ёзган табрик откриткаларини ҳисобламасам.
Конвертларга бир-бир кўз югуртириб чиқдим. Ўқишни чиройлик ёзувдаги хатдан бошладим. Хат Гулбаҳор деган қиздан келибди, на фамилиясини, на адресини ёзибди. Салом-аликдан кейин ўзининг кимлигини айтибди. Бир вақтлари бизнинг институтда ўқиган,мен эса уларга дарс берган эканман.
"Радиодан ўқитувчилар кунига бағишланган эшиттиришни тингладим. Ўқитувчиларингизни жуда яхши кўрар экансиз. Ўзингиз ҳақида ҳеч нарса демасдан, мен ҳақимда ўқувчиларим айтишар, дедингиз. Энди қулоқ солинг: Мен ҳам сиз айтгандек, жуда яхши ўқишга ҳаракат қилдим. Институтга келганимда рус тилини деярли билмас эдим, чунки менинг мактабимда ўқитувчилар сизникига унча ўхшамасди. Бизга рус тилини физкультура ўқитувчиси ўтарди, кўпинча дарс вақтлари спорт майдончасини тозалардик, ўтларини юлар эдик.
Институтда кеча-кундуз бошқа дарслар билан бирга рус тилини тинмай ўргандим, русча асарлар ўқидим, Тургенев, Шукшинларнинг бирон нарсаси қолмади.” Юқори курсларда кўп фанлар русча ўтилади”, дегандингиз. Ростдан ҳам мутахассисликка оид дарслар рус тилида олиб борилди. Мен қийналмадим.
"Тиббиёт ва фармацевтика институтларини томомлаганларнинг ёзуви лекция ёзавериб ҳуниклашиб кетади. Ҳозирдан айтиб қўяй, ҳамиша чиройлик ёзишга ҳаракат қилинглар. Чиройли ёзиш ҳам бир санъат, дейлик институтни битириб ишга кирмоқчисизлар, ариза ёзиш керак, ҳунук ёзилган аризани кимнинг ўқигиси келади. Шахсан мен, иккита аризадан албатта чиройлик ёзилганини танлайман," деган эдингиз. Биз гурухимиз қизлари билан институтни битиргунча "ким чиройли ёзади" ўйнардик. Ҳозиргача ёзувимга ҳамма ҳавас қилади.
Мен ҳам сиз ўқитувчиларингизни кўп эслаганингиздек, сизни кўп ўйлайман. "Ҳар бир зиёлининг оиласида ўзининг шахсий кутубхонаси бўлиши керак, бу ҳўжа кўрсинга ёки уйнинг чиройи учун эмас, фойдаланиш учун керак. Китоб бу бойлик”, - дегансиз. Овқатни камроқ есам ҳам стипендиямдан орттириб мингга яқин китоб сотиб олдим. Луғат ва справочниклардан ташқари жуда кўп бадиий асарлар олганман, уларнинг ярмидан кўпи русча тағин...
Яна жуда эслаб қолган нарсам, “биронта одамни ишдами, кўчадами, меҳмондорчиликдами биринчи кўраётган бўлсаларинг фақат яхши томонини қидиринглар”, - дегансиз.”
Гапларимни эслайдиганлар бор эканлигидан хурсанд бўлиб, ўқишни давом эттираман:
“Институтни битиргач, қишлоғимга қайтдим. Туман марказидаги янги типда қурилган дорихонага ишга юборишди. Мудиримиз яхши одам экан. Ишни аъло даражада ташкиллаштирган. Қарри бўлишига қарамай тиниб - тинчимайди.
Дорихонада жуда кўп киши ишлар эдик. Иккитаси бизни институтни мендан олдин битирганлар, қолганлари медицина билим юртини фармацевтика факультетини тамомлаганлар, уч тўртта қиз ўрта мактабдан кейин келишган.
Мудиримиз мени билимим, ёзувим, рус тилини яхши билганим учун ҳурмат қилар эди. Қизим ҳисобот ёзишга ёрдам бериб юбор; комиссия келаркан, ҳужжатларни тўғрилаб қўй; режаларни кўриб чиқ, мажлислар баёнини ҳам тўлдир; аввалги комиссиянинг справкасидаги камчиликларни бартараф қилиш учун кўрилган чоралар ҳақида ахборот ёзиш эсингдан чиқмасин, деб шу каби ишларни ҳам менга буюрар эди.
Шундай қилиб ишлаб юрдим. Бир куни мудиримиз мени чақириб, бутун умр дорихонада ишлаганини, янги бинони қурдиргунча қаерларга югурмаганини, район қолмай, обком қолмай, облздравдагиларнинг ҳам безорини чиқарганини айтди. Юртимизда қайта қуриш ва ошкоралик даври кетаётганини ўзим билишимни, юқоридагилар энди жойни ёшларга бўшатиш керак деганини айтиб, "Ўзим ҳам жуда чарчадим.Олтмиш ёшга киришимни райздрав ўтказиб бераркан, дорихонани сендан бошқа ҳеч кимга ишонмайман. Шунинг учун мудирликни энди сен қиласан", - деди.
Йўқ, - дейишимга қарамай, бу ишни менга топширишди.
Шу орада ўзбек тилимизга давлат тили мақоми берилди. Шундай кунлар келар экан-ку, деб хурсанд бўлиб, ҳамма ҳужжатларни, дорихонамиз деворидаги “Гриппдан сақланинг”, “Сариқ касали ҳақида нималарни биласиз?”, “Спид нима” каби тавсияномаларни ҳаммасини ўзбек тилига ўгирдим.
Кўплар мени танийдиган бўлди. Ҳурмат ҳам қилишарди, касалларим мендан мамнун эди. Мен уларга сиз айтгандек "қўлимдан келгунча" ёрдам беришга ҳаракат қилдим.
Кунлардан бир куни бир курсдошим, қолаверса райондошим келиб қолди. Эсингизда бўлса, давлат имтихонини Султон Маҳкамовичга уч йил топшира олмай, биз билан ҳам охирги курсда бирга ўқиган, оти Зокир, райкомимизнинг ўғли. Ўшанда Султон Маҳкамов, мени ишдан олсаларинг олинглар, лекин бу болага "қониқарли" баҳо қўйишга виждоним чидамайди, деб аудиториядан чиққан. Имтихон ҳайъати аъзолари унинг неча йилдан бери давлат имтихонларига келишини ҳисобга олиб, "уч" қўйиб беришган."
Дарров эсладим. Зокир унча билимсиз эмас эди. Бошқаларга қараганда сал ёмон ўқир эди, холос. Талаб ҳам ўша вақтлари катта эди-да. Агар Зокир ҳозир ўқиганда, аълочи бўлиши мумкин эди. Студентлар кутубхонадан чиқишмас, китоблар талаш-талаш. Ҳамма тинмай дарс тайёрларди. Ўшанда “фармацевтика институтига кириш осон, ўқиш қийин” деган гап бор эди Тошкентда.
“Зокир районга қайтиб келибди. Сингилларининг ҳаммаси тўй бўлиб кетишибди, ёлғиз ўғилни ҳамма ота- она ўзим билан турсин, дейди-да. У мендан дорихонамда унга иш бор-йўқлигини сўради. Иш топилишини, лекин штат йўқлигини айтдим.
Эртаси куни мени Соғлиқни сақлаш бўлимига чақиришди. Дорихонамизнинг катталигини ҳисобга олиб,"комерсия"бўлими очишга рухсат берилганлигини,бу бўлимга бошлиқ ҳам борлигини айтишди. Зокир бизда ишлай бошлади.
Шу орада советлар давлати тарқалиб,давлатимиз мустақил бўлди .Ишсиз қолган Зокирнинг дадаси кимгадир катта пул берган экан, унга зўр жой тегибди.
Бир вақти мени юқорига чақиришди.Дорихонамиз давлат ихтиёридан чиқарилиб сотишга қўйилар эмиш.Ўша вақтлари Тошкентда,вилоят марказларида ҳусусий дорихоналар жуда кўпайиб кетган эди.Мен уларга бизда ҳам бир бўлимимиз ҳусусий дорихонадан фарқ қилмаслигини,қимматроқ бўлса ҳам ҳамма дорилар борлигини,сотилган дориларнинг пули билан бўлим бошлигининг ўзи шуғилланишини айтдим.Ким шахсий дорихона курмоқчи бўлса, ҳокимиятдан рухсат олиб, бошқа жойдан очаверсин ,бизнинг дорихонамиз эса давлатники,қолаверса халқники эканини айтдим. Ҳаётдан орқада қолаётганимни,пулим бўлса,дорихонани мен ҳам сотиб олишим мумкинлигини айтишди.
Қаердан пулим бўлади. Олган ойлиимни ўша куниёқ ишлатмасам, бир кундан кейин ун, ёғ, гуручни икки баробар нархга олишим керак бўлади. Банкдаги пулларим кул бўлган бўлса. Пул алмашиб уларга болалар велосипеди ҳам ололмадим. Қўшнимиз машинасини беш мингга сотиб банкка қўйган эди. Банкка икки ойдан кейин борса, берган пулига бозорда битта товуқ ҳам бермаган, шўрликка...
Барибир юқоридагиларнинг айтгани бўлди. Мудирликни топширдим. Ҳозир бизга Зокир хўжайин, мудир деган сўзни энди ишлатмаймиз, ишчиларнинг сони қисқартирилди. Ҳамма ишни тўрт киши бажарамиз. Ишдан кейин Зокир менга папка-папка қоғоз бериб юборади. Дориларимиз жуда кўпайиб кетган, Қозоғстон, Ҳиндистон, Россия ҳаттоки Туркмастондан ҳам кимдир етказиб туради. Бу дориларнинг кўрсатмларини кечаси билан русчадан ўзбек тилига таржима қилиб чиқаман
Одамлар районимизда рус тилини билишмайди. Озроқ билганлар Россияга иш қидириб кетган. Мактабларда физкультура ўқитувчилари рус тили у ёқда турсин, ўзининг фанини ҳам ўтишмайди. Милицияга ишга ўтиб кетишган. Умуман мактабларда бошқа фанлардан ҳам ўқитувчи қолмаган, ҳаммаси ногиронлик ҳужжати тўғрилаб ,бозорга чиқиб кетган.
Мен дорихонадаги асосий ишимдан ташқари Зокирнинг ёзув-чизув ишларини ҳаммасини қиламан. Олган ойлигим ҳеч нарсага етмайди. Бошлиққа ойлигимни озроқ оширинг, десам,” Сенга ойликни оширсам, ўзим нима ейман. Топганим санэпедстанция, налог, свет, маҳалла ходимларининг чўнтагига кетса, ҳалиям худога шукур, аренда, пажарний, милицияга тўламайман, агар уларниям тўлаганимда Ҳаким, Акбар, қизил дипломли Олимлардан фарқим қолмасди. Фирмалари касодга учраб, ишсиз юришибди. Дипломлар ҳозир ҳеч кимга керак эмас. Ҳаммаси сандиқда ётибди, менда ишлаш ёқмаса, ёқадиган жойга кетавер. Иш сўраб юрганлар мингта,” - деди. Шундан бери пул тўғрисида оғиз очмайман.
Сиз "бойлик" деб ҳисоблаган китобларни сотмоқчи бўлсам, ҳеч ким олмади. Бозорда писта сотадиган қўшним бир куни келиб, писта ўрашга қоғози қолмаганини, китобларимни ҳаммасини минг сўмга олмоқчи эканини айтди. Бир кило гўшт ололмасам, бу китобларга ўшанда қанча пулим кетган. Уларни ҳозир ҳеч кимга керак эмаслигини билсам ҳам сотмадим.
Болаларим бу китобларни ўқимайди. Бир марта катта қизим тўққизинчи синфга ўтганда, қандай бадиий китоблар ўқиябсан, деб сўраган эдим. “Бадиий китоб” деганингиз нима, бизда борми? - деди. Ҳа, бор, роман, повесть, ҳикояларчи, - десам, уларингиз ҳаммаси кириллча ёки русча-ку, мен тушунмайман, деди. Мен унинг лотинчасини тушинишимни, у нимага кириллчани тушинмаслигини айтиб, аччиғим чиқди. “Аяжон, хафа бўлманг, ўқий оламан, фақат кўпроқ варақ ўқисам чарчаб кетаманда, ўзингиз ҳам лотинчани икки варақдан ошса чарчаб кетасиз-ку,” - деди. Шундан кейин унга китоб ўқи демадим. Мактабни битиргандан эрга бериб юбордим. Яхши оила. Қайнонасининг хизматини қилиб юрса, оч қолмайди. Кичкиналарим ҳали мактабда.
Болаларимнинг отаси охирги вақтлари анча вақт ишсиз юрди. Кейин иш қидириб Қозоғистонга кетди. Саккиз ойдан кейин озиб-тўзиб, бир тийинсиз, жоним омон қолганига шукур, деб қайтиб келди.
“Не кунларга қолдик, эр бўлиб оила боқолмасам, қилай десам иш бўлмаса, берган нонинг томоғимдан ўтмаябди”, дер эдилар ҳижолат бўлиб. Ундай деманг, биздан баттарлар бор, худога шукур, кунимиз ўтиб турибди-ку, тинчитмоқчи бўлардим сўкиниб турган дадамизни.
Районимиздан уч киши Россияга қурилишгами, канализация ишигами кетишаётганини эшитган хужайиним, улар билан кетмокчи эканини айтди. Икки марта сариқ касал бўлганлар. "Оғир иш сизга мумкин эмас, қийналиб қоласиз, бир кунимизни кўрармиз, ҳеч бўлмаса ногиронликка чиқарсиз," дедим.
Ноиронликни тўғрилаш ҳам пулсизга бўлмайди, деб қулоқ солмади. Қурилиш ишини кўтара олмадилар. Болаларим отасиз қолишди. Охирги вақтлари овқат емасдилар, жигаримга оғирлик қилади деб. Қизимга эса"текин тамоқ бўлиб сизларнинг насибаларингни ейманми, аяжонларингга қийин”, деган экан раҳматлик. Ишламаса ҳам тирик бўлганда ўзим емасам ҳам, уларга едирган бўлардим...
Ишаб турибман, ҳеч яхши гап йўқ. Яқинда биттаси "Уятсизлар, дорини ҳам шунча қимматга сотасиларми, менга ўхшаб кунларинг дорига қолсин, топган пулларинг ўликка бую рсин "-деб чиқиб кетди. Мен ҳеч нарса дея олмадим. Кечаси билан ухлай олмай, нима учун унга жавоб бермадим, нега "ундай" демадим, нега “бундай” демадим деб, ўйланиб чиқдим. Бунга ўхшаш воқеалар охирги вақтлари кўп бўлган. Ҳеч қачон мен қаттиқ жавоб қайтара олмаганман. Яхшилаб жавоб қайтариш қўлимдан келмаса ҳам керак. Бундай бўлишимга сиз айбдорсиз. Сиз бизни жоду қилиб қўйгансиз,ундайларни гипнозчи дейишади. Сиз институтда эмас, циркда ишпашингиз керак эди. Менга ўхшаганларни энди ўзгартириб бўлмайди. Болаларимни менга ўхшашини ҳеч ҳам ҳохламайман.
Ҳаётда мен нимани кўрдим, фақат қулдек меҳнат қиламан, бирим икки бўлмайди. Талабалик вақтида ҳам ётоқхонадан чиқмай дарс қилганман, на кино, на байрам, на театрни билибман, фақат сиз билан борган санъат, табиат, ва тиббиёт музейини айтмасам. Ёлғон бўлмасин, институтда сиз уюштирган Абдулла Орипов, Ҳожиакбар Шайхов, Тоҳир Малик, Нормурод Нарзуллаев, журналист Анвар Жўрабоевлар билан учрашувларга борганман. Кўрган нарсаларим шу. Сиз айтгандек яшайман деб умрим ҳазон бўлди.
Хатни мен ёзаётган бўлсам ҳам, кўпчилик ўқувчиларингиз номидан деб тушининг. Улар ҳам сизга худди шундай деб ёзишган бўларди.
Сизни бир умр лаънатловчи Гулбаҳор”.
Ана халос..
Бу хатдан кейин бошқаларини очишга журъатим етмади.
Анча кун нима қилишни билмай юрдим. Талабамга жавоб ёзмадим, ёзганда ҳам нима деб ёзаман ва қаерга юбораман. Биринчи баҳоимни олдим! Яна нима керак?!
***
Хатлар ҳалигача онда-сонда келиб туради. Бугун ҳам иккита хат келибди.Биттаси менга жуда таниш бўлган ёзув, Гулбаҳордан, шошиб очдим. Бир жумлада мени келаётган байрам билан табриклабди. Пастига эса "Мени кечиринг. Тўғрисини айтсам, мен сизни жуда-жуда яхши кўраман”, - деб, ёзиб қўйибди.
ҚОРАВУЛ
ҚОРАВУЛ
Нормурод дипломини олиб ота-онасининг бағрига қайтиб келди.
-Хафа бўлма бакалавр бўлса бакалаврда,магистратура деганига пул топганингдан кейин ўқирсан,энди бирон жойга ишга кириб олсанг марра сеники, - Абдуназар ака уни тинчитди.
Институтни битириб ўғлининг олий маълумот ололмай келганини Абдуназар ака барибир тушунмади,”ҳуқуқшунослик техникумини битирса ҳам бўларкан"-ўйлаб қўйди ичида.
Ота-бола роса иш қидиришди. Ўқитишга пул топган одам, ишга жойлаштиришга пул тополмаганига ҳайрон бўлди кўпчилик. Улар Нормуродни пулсиз ўқиганини билишмайдида, билишса бундай демаган бўлар эди. Нормурод аввалдан яхши ўқиган, иккинчидан, институтга кириши шарт бўлган талабалар билан бирга тест топширган. Сафаров деган бола кириши керак экан, рўйхатга Нормуродни ҳам Сафаров бўлгани учун адашиб қўшиб қўйишибди.
Нормуродга иш топилмади,тўғрироғи ишга кириш учун пул топилмади. Қўшнисининг ўғли молия институтини тамомлаб келди. У ҳам аввалига анча вақт ишсиз юрди. Кейин тумандаги якка-ю ягона банкка жойлашиб олди, бошлиққа мингга яқин Америка доллари берибди. Унинг укаси Америкада ишлайди. Пул кераклигини эшитгандан юборибди. Қўшниси яхши одам, Абдуназар акадан ҳеч нарсани яширмайди, ўзи айтган .
Абдуназар ака долларни ҳали кўрмаган, унинг ҳеч кими чет элга кетолган эмас.Катта ўғли Абдимуродни Кореяга ишга юбормоқчи бўлиб роса югурди. Абдимурод бечора бораман деб, корейсча ҳам ўрганиб олди. Кейин билишса, йўл пулидан ташқари юбораётганларга яна ким қанча ҳақ бериш керак экан. Бор бисотини сотган Абдуназар ака бошқа пул тополмади. Абдумурод Кoреяга кета олмади.
Нормуродга эса иш қидирмай ҳам қўйишди. Дастлаб Нормурод қурилиш билан шуғулланувчи дўстларига қўшилиб майда ишларни қилиб юрди. Қишда, бекор бўлиб қолган вақти пойтахтга қатнаб, Госпитал массивидан кўчиб кетмоқчи бўлаётган жуҳут, ўрислардан эски газ плиталари, телевизор, музлаткич, труба ва шу каби нарсаларни арзонроқ нарxда олиб келиб туманида сотиб юрди. Отаси унга атаб олиб қўйган ҳовличадан баҳорда бир том, бир даҳлиз қурди. Абдуназар ака кичкинагина тўй қилиб, дўстининг қизини олиб бериб, унинг бошини иккита қилиб қўйди.
Кимдир Қўқондан қурилишда ишлатиш учун одам топиб келибди. Улар жуда яхши усталар экан. энди ҳамма уларни чақирадиган бўлган. Нормуродларга деярли иш қолмаган, ҳар зомонда туман атрофидаги қишлоқларда айримлар пахса қуриш, молхона, ҳожатхона қуришга чақиришади, кўплар эса бу ишларни бола-чақаси билан ўзлари эплаб ташлайди.
Нормурод энди фақат жуда оз нарсани ҳоҳлайди, болалари оч юрмаса, хотинига кийим кечак олиб беролса бўлди. Ўзининг устидaги кийими билан иши йўқ. Унинг тўйида кийган костюм - шими янгидек турибди, ҳар зомонда керак бўлганда аввайлаб кияди. Бошқа кунлари йиртиқ- ямоқ ишчи кийимида юраверади. Ҳамма уни ҳуқуқшуносликни битирганини унутиб бўлган, кийимига эътибор бермайди, ишчига қарагандек қарайди.
Хотинни ҳам ҳозирги зомонда ўйлаб олиш керак экан. Нормуроднинг хотини Зарифалар жуда кўпчилик, беш қиз, икки ўғил, амма- тамма, холаларининг сони йўқ, уларнинг нимаси кўп - тўйи, туғилган куни, ўлган куни кўп, умуман Нормуроднинг топгани уларга кетади. Яқинда Зарифанинг иккинчи синглиси ўғлига тўй қилди. У Зарқўрғондан ҳам наррироққа тушган. Қариндошларни машинада олиб бориш Нормуроднинг навбати экан. Бир кунга “Дамас” кира қилиш палон пул. Нормурод бирга ишлаган дўстидан юз минг сўм қaрз олиб келди. Ўн кун ичида қайтаришини айтди, айтишга айтди, лекин қандай қайтаришни ўзи билмайди. Тўйдан қайтиб келганда, Нормуроднинг қўлида қолган пул беш мингга ҳам етмас эди.
Шу орада унинг катта қизчаси типирчилаб "вой қорним"га тушиб қолди. Касалхонага олиб келса, "кўр ичак" бўлиб қолибди, тезда операция қилинмаса, ёрилиб кетиш мумкин. Касалхонада дори у ёқда турсин, дока, пахта деган нарса ҳам йўқ. Пахтатининг кони бўлган давлатда ҳеч бўлмаса энг арзон сунъий пахта ҳам йўқ. Унининг устига касалхонага операция учун пул тўлаш керак. Ҳамма давлатларда кўп болалиларга, ишламаганларга касалхоналар текин. Қўшнисининг Америкага кетган укасининг гапига қараганда институтни томомлаб иш тополмаганларга ҳам давлат ҳар ойда пул бериб тураркан. Бу ерда эса, институтдан, коллеждан кўп нарса йўқ. Битирганлар билан ҳеч ким қизиқмaйди. Ҳамма ишсиз. Катталарнинг қўлидан халқини боқиш келмас экан, чегараларни очиб, кетишга рухсат бериб қўйсин, Америкада ишлаб кетувчи мексикаликларга ўхшаб, булар ҳам бошқа жойда қийналмай ишлаб келади.
Нормурод хафа бўлиб уйига қайтаётганда тaрих ўқитувчиси Мукаррамовни кўриб қолди. Бу ўқитувчи Нормуродни жуда яхши кўрар эди. У ўқитувчисига қизини касалхонага тушганини, унга уч юз минг жуда керак бўлиб қолганини айтди. Ўқитувиси кўп ўйланиб ўтирмай фақат бир - икки ой ичида қайтариб берсанг бўлди, деб уйидан уч юз минг сўм чиқариб берди. Нормурод юз мингини дўстига бериш учун олиб қолиб, қолганини хотинига қизи учун касалхонага сарфлайсан деб берди. Нормурод бу пулларни қайтариш учун яна иш қидириб чиқиб кетди. Ҳеч кимга ишчи керак эмас.
Эртасига тонг саҳардан у аравасини олиб шaҳарга қараб жўнади. Бозорга бориб аравакашлик қилмоқчи бўлди.
-Эй, ока, бу арава билан ишлашга сизга бошлиқ рухсат бердими? - бир бола келиб Нормуроддан сўради. Нормурод бошлиқ кимлиини, нима учун рухсат кераклигини аввалига тушунмади. Кейин билса, аравакашлик қилиш учун бозорнинг каттасига ҳақ бериш керак экан, аравани эса улардан ижарага олиш шарт эмиш. Нормурод аравакашларнинг орасида ишлаб юрди. Сотувчилар ҳам бу ерда доимийлар.
Қишлоқлардан эрта билан одамлар маҳсулотларини олиб келишади Уларнинг сотиб ўтиришга жойлари йўқ. Шунинг учун улар олибсотарларга нарсаларини арзон нархда бериб кетишади. Нормурод бозорда ишлаб, ҳаётни тушина бошлади. Авваллари давлатимиз жуда бой деб биларди, институтда ҳам уларга бутунлай бошқача ўратилган. Нормурод бу ердагина ҳамма пулларни давлат ҳазинасига тушмасдан, чўнтакларга тушишини билди. Ҳазинага тушгани ҳам давлат, халқ учун эмас, ҳазинабон учун кетар экан. Қийин- қийин оддий хaлққа қийин бўлди. Одамдар Совет давридан ҳам ёмон аҳволда. Шу мустақиллик керак эдими? Дардингни ҳеч кимга айта олмасанг, авваллари порахўр-у, ўғриларнинг калишини тўғрилаб қўядиганлар бўлган, мустақиллик бўлиб ҳамма ўзига бек, ўзига хон. Президент ҳам ўзини подшо деб эълон қилиши қолди, ҳолос. Агар Нoрмурод ишга жойлашиб олса, нима қилишни ўзи билар эди .
Бир куни бозорнинг дўконларидан бирида ишлайдиган одам, анча таниш бўлиб қолдик,аравакашлар ҳам сизни яхши одам,ўзини ҳар жойга тиқавермайди деб гапиришади, дўконимга сотувчи бўлиб ўтмайсизми, деб қолди. Нормурод бу таклифни жон деб қабул қилди. Нормурод дўконда аравакашликдагидан кўра юз чандон кўп нарсаларни билиб олди. Кимга нарсаларни қимматроқ бериш, кимга арзон бериш, ҳаттоки кимларгадир текин ҳам бериш керак экан, айниқса байрамлар олдидан. Нормурод айримларга пул ҳам беради, лекин ҳаммасини ёзиб, кейин ҳўжайнига кўрсатади. У ҳам Нормуроднинг тўғри қилганини маъқуллаб туради, онда сонда йўл-йўриқ кўрсатиб қўяди.
Бир куни дўконга бир оптовик-улар кўп нарса олиб келиб ташлаб кетувчиларни шундай дейишади, Қозоғистондан яхши сигареталар олиб келганини айтди. Нормурод улар бунақа сигарет билан савдо қилмасликларини айтиб рад жавобини берди. Арзон бераман, ҳеч бўлмаса ўзинг учун олиб қўй, фойдаси сенга бўлади,-ёпишиб олди у Нормуродга. Нормурод ўйлаб қараса, у тўғри айтаябди, дўконда ҳар зомонда ўзининг молини сотса қандай фойда, бошлиқ ҳам уни бошқа товар сотмаябсанми, деб ҳеч текширмаган. Нормурод бир марта олиб кўрмоқчи бўлди. Беш пачкагина олди. Агар шу беш пачка унга жуда қимматга тушишини билганда, у ҳеч ҳам олмаган бўларди. Эртасига солиқчилар келиб, нега рухсати йўқ нарсани сотаябсан деб, дўконни ёпиб, бор молни машнасига солиб олиб кетди. Бoшлиқ нима учун ундан сўрамасдан нарса олганига бақириб, ҳаммасини ўзинг тўлайсан, деди. Нормурод ҳалиям бу сигаретларни ўзи учун олганини айтмади, агар бошлиқ билиб қолганида, уни қаматтириб юборган бўлар эди. Нормурод уйидаги юз мингга яқин пулини олиб келиб берди. Ҳўжайини дўкондан кетган нарсаларни ҳисоблаб, уч минг доллар тўлайсан -деди. У ҳам йўқ демасдан, рози бўлди. Нормурод яна ишсиз қолди. У уйига қайтиб келди, лекин келгани хотинига ёқмади.” Шунча ишлаб, уйга фойдаси тегмаса нима қилaрдингиз ишлаб. Бор пулни яна эгасига қайтарсангиз”-шанғилларди у.
Нормурод уйдан чиқиб отасиникига келди Шу ерда нонушта қилиб, тарих ўқитувчисиикига қарзини беролмаётгани учун узр сўрашга жўнади. Ўқитувчидан яхши одам бўлмаса керак, иккинчи ота-она деб бекорга айтишмайди. Нормуродни Мукаррамов домла дарров тушинди.Кейин у мактаб қоровули Ҳасан чол ўлгандан бери ҳали ҳеч ким йўқлигини,тезда директорга учрашса, уни ишга олиши мумкинлигини айтди,ҳар қалай ойлик келиб туради.Кечаси қоровуллик қилса, кундузлари бекор, бошқа иш қилиб, пул топса ҳам бўлади. Мактаб директори Наби ака Наимов ҳали ҳам ишлаб юрарди. Нормурод тўй костюмини кийиб мактабга келди. Наби ака уни ишга олди, фақат ҳозир зомон бошқачa эканлигини, одамларни майда нарсалардан ташқари, стол, стул, парталаргача ўғирлаб кетаётганини, омбордаги тахта - темирларга эҳтиёт бўлишни, кунига текшириб туриш кераклигини айтди. Нормурод иш топилганидан хурсанд бўлиб, ишлаб юраведи, уйига деярли бормайди. Хотинининг гапидан чарчаб кетади. У йўқ, бу йўқ, у боласига оёқ кийим керак, бунисига польто. Бир қоп ун ярим ойга етмайди. Гўшт, гуруч кам олингандан кейин ун ҳам чидамас экан.
Нормуроднинг иккинчи ўғли Элмурод охирги вақтлари анча маззаси бўлмай турибди.Нима бўлганини ҳеч ким билмайди.Касалхонага олиб бориш нималигини Нормурод жуда билади.Докторлар одамлардан пул олиш учун ҳам касалини ошириб,ваҳима қилиб айтиб юборишади.Хотини кичкина қизини туғмоқчи бўлганда, бола жуда катта бўлиб кетибди, “кесерева” қилиш керак бўлади, шунинг учун тўлғоқ тутмасдан олдин келиб ётиш керак деган.Тўртта туққан хотин бешинчисини туғолмайдими, деб Нормурод хотинини касалхонага юбормаган.Боласи уйда туғилган.,кейин доктор чақиришган. Ўғлини ҳам тузалиб кетар деб ҳеч қаерга кўрсатмади.
Нормурод эрталаб хоналарни очиб юрсa яна дўконнинг ҳўжайини мактабга келибди.
Пулни қачон берасан- дейди. Нормурод унча пулни умрбод ишласа ҳам тополмайди. “Пулинг бўлмаса уйинги сот”- дейди уялмай. “Бермайман демаябман-ку, - деди Нормурод. Бу сафар ҳам минг хил ваъдалар бериб, албатта топиб беришини айтиб уни жўнaтиб олди.
Нормурод энди ўзини рухсати бўлмаган сигареталарни олгани учун койий кетди, у “рухсти бўлмаган” деган сўзни яна бир такрорлади. Рухсати қандайига бор бўлади, уни ким берар экан. Рухсат бергич касби ҳам ўйлаб топилибди-да. Ким бўлса ҳам бу касбни ҳам катта пул эвазига ундириб олган бўлса керак.
Нормурод тиним билмайди, бировнинг токини очиш, ҳовлисини текислаб бериш, умуман қанaқда иш бўлса, ҳаммасини қилади. Бунинг устига Нормурод ичмайди ҳам, чекмайди ҳам,аввалари сигарета чекарди. Кейин бошқаларга ўхшаб носга ўтиб олганди. Наби ака бир куни ёш бўлсанг ҳам раҳматли Ҳасан бободан ҳам носдан кўп отасанми дейман, иси бутун мактабни саситиб юборибди, дегандан кейин уялганидан носни ҳам ташлади.
Нормурод яна тарих ўқитувчисини эслади. Узоқдан кўрингандан у ўзини четга олади. У бечора ҳам пул берганидан афсусланиб ўтирган бўлса керак. Нормурод бекорга тўплаб бераман, - дебди. Ҳар ойи оз-оздан бериб туранда ҳам анчасидан қутилган бўлар эди. Нормурод энди унга бериш учун пул топиш йўлини ўйлай бошлади. Аввалига унинг ҳаёлига Рашид магазинчи келди. Рашид кўпларга қарз берарди, лекин у прoцентга беради. Нормуродга у тўғри келмайди. Кейин у аптекачидан сўрамоқчи бўлди, лекин аптекачи Нормуроднинг пули йўқлигини, қайтариб беролмаслигини жуда яхши билади, сира бермайди. Кейин унинг ҳаёлига мактаб директори Наби ака кеди. Ундан юз сўрамоқчи бўлди. Нормурод ўйлаб-ўйлаб Эшон бобони топди, лекин умрида бировнинг ҳожатини чиқарганини эшитмаган, эшонлар фақат олишни билади, беришни билмайди, шунинг учун Нормурод уникига эмас, Ҳайитбой аканикига боради. Унинг иккита ўғли ҳам Қозоғистонда яхши жойлашган дейишади. Сайфиддинникига борса ҳам бўлади. Мунира опаникига борса-чи? Унинг катта ўғли оиласи билан Москвада ишлайди. Квартираси учун ойига уч юз доллар тўлар экан, демак топиши ҳам яхши бўлса керак. Нормурод узоқларга кетиб ишлаётганларга ҳаваси келди. Боришга ҳам пул керак. Агар Нормуродда йўл пули билан бир ойлик яшашга пули бўлганда албатта кетар эди
У ўрнидан туриб бирга ўсган дўсти, ҳозир автобус ҳайдовчиси бўлиб ишлаётган Сайфиддинникига қараб йўл олди. Кўчада хотини билан кичкина қизини учратиб қолди.Хотини:
-Ҳа, ота, бормисиз, жуда яхши жойлашиб олдингиз-а, бола чақанинг ташвишини билмайсиз ўзингиз майишат қилиб яшаб юрибсиз. Болаларга мактабга кийим-кечак, китоб - дафтар керак эмасда, ҳа?. Мен ҳам бир ўзим мазза қилиб яшагим келади, сизга ўхшаб. Болалар бир меники эмас, сизники ҳам, ёки эсингиздан чиқиб кетдими, овқатини ўйламасангиз,соғлигини ўйламасангиз, лекин мен сизга ўхшаган ота бўлганимда болаларимни боқа олмаябман деб, ўзимни осган бўлардим.
Нормурод чўнтагидаги бор пулини хотинига бериб, илтимос чақагингни ўчир, эшитганлар нима дейди ахир, - деди.
-Улар билан нима ишим бор, - деб хотини пулни юлқиб олдида, хайрни ҳам насия қилиб жўнаб қолди.
Сайфиддин уйда экан, уни яхши кутиб олди. Пул сўраб келганини эшитиб, “ўзинг биласан ҳозир бировга пул бериб туришга ҳам қўрқасан, бултур қўшним олган пулини ҳали қайтаргани йўқ, - деди. Пулим йўқ эмас, кузда ўғилларимга тўй қиламан деб йиққаним бор, ростдан биринсчи марта сўраб келишинг, унинг устига пулим йўқ десам, ишонмайсан, ўзим ҳам алдагим келмайди. Агар қайтариб бера олсанг ол,тополмай қоламан десанг, ўзинг ўйлаб кўр. Менга фақат тўй бошлаябман деганимда берсанг бўлди”.
Нормурод пулни бир олмоқчи бўлди. Мукаррамовдан қачонгача қочиб юради. Кейин яна ўйланиб қолди, агар Сайфиддинга топиб бера олмаса-чи, унда нима деган одам бўлади? Нормурод ишлаб бунча пулни ҳеч ҳам топа олмайди. Кимдир жарроҳларга ички органларни сотиш мумкин деган эди, қаерда топшириш мумкин экан, Нормурод шуни суриштириб кўрмоқчи бўлди. Сайфиддиндан пулни олмади.
Бир куни Нормурод мактаб ҳовлисини супириб юрарди. катта қизи ҳовлиқиб чопиб келди.Элмурод ёмон бўлиб қолибди. Нормурод доктор чақирди.Бола сариқ бўлган экан, ўтиб кетибди.Элмуродни докторлар олиб қолиша олмади.Нормурод бу боласидан ажралиб қолди.
Ёзда ҳамма таътилга кетиб, мактабда Нормуроднинг ўзи қолди. Бу ёз у ҳеч қаерга чиқа олмади. Уйдаги ташвишлар,Элмуроднинг ғами Нормуродни жуда толиқтириб қўйди. Мактабни ҳам ташлаб чиқишган қўрқди.
Ундан қурувчи ҳам, яхши деҳқон ҳам чиқмади. Туманда ўсганлар шаҳарликлардан ҳам, қишлоқдагилардан ҳам фарқ қилади. Қишлоқдагилар деҳқончилик ишларини яхши қилишади. Шаҳарликларнинг ҳар қандай вазиятг жавоби тайёр туради. Туманликлар иккаласини ҳам бажара олмайди.
Ойликни олгач, тузиб қўйган режасига кўра аввал уйига ун, гуруч, ёғ олди. Хотинини қўлига озроқ пул берди.
-Бир чойнак чой ичиб олай, эрталаб нонушта қилмаганман - хотинидан рухсат сўрагандек у уйига кирди, чойни дастурхонга қўйилган яримта нон ва тўртта парварда билан мазза қилиб ичиб олди. Уй барибир уйда. Чойнинг маззаси ҳам бошқача бўлади.
Нормурод мактабга келса, дўкочи уни кутиб ўтирган экан. Бу сафар у чўнтагидаги бор пулини қарз ҳисобига эмас, йўл пуллари ҳисобида бериб қутилди. Нормуроднинг отасиникига бориш режаси барбод бўлди. Улар Нормуродни авваллари болаларимизнинг энг ақиллиси деб яхши кўришар эди, энди болаларимизнинг энг камбағали деб ачиниб яхши кўришади. Абдуназар ака уни ўқитишга ўқитди, ишга жойлаш қўлидан келмади, нима қилсин энди. Онаси, келмасанг ҳам соғлигингни, тўқлигингни эшитиб турсам етади, болам, - дейди.
Кузнинг келиб қолганини у сезмай ҳам қолди. Энди у яхшилаб ишламаса бўлмайди. Фермерларга помидор теришга чиқди.Арзимаган пулга у пахта теришга ҳам рози, лекин ҳар ким ҳам уни ёллайвермади. Ўзимиз кўпчиликмиз, териб оламиз, ёрдамчи керак эмас - дер эди кўп ҳўжаликлар. Нормуроднинг қилмаган иши қолмади:пиёз терди, олмага чиқди, кеч кузда ток кўмди. Қоровуллик ҳам одамлар ўйлагандек осон эмас. Кечаси икки уч марта туриб ҳамма жойни кўриб чиқади.
Бир кун олдин дўконнинг ҳўжайни келиб хат ташлаб кетибди, шу хафта ичида дўконга пул олиб кел деб. Нормурод албатта бормайди. Беришга пули йўқ, иккинчидан вақти йўқ, ток кўмишга тонг азандан кетиб, кеч бўлганда қайтиб келади, учинчидан бекорга йўлга пул кетказиб нима қилади.
Қиш ҳам бу йил қаттиқ келди. Газлар пасайиб кетган, хоналар музлаб ётибди. Ўтини борлар уйларига қадим зомоннинг тунука печкаларини қуриб олган. Йилдан йилга газ камайиб кетаябди. Энг ёмони, газ камлигида учиб қолиши, кейин сал кўпайганда одамлар уй ичи билан заҳарланиб ўлаётганлиги. Икки уй нарида турадиган Умар акалар хотини, бола-чақаси, умуман ўн бир жон бир кечада ўлиб қолишди. Улар тўғрисида на газетада ёзишди, на радиода айтишди. Қайси бир туманнинг ҳокими ҳам газдан заҳарланиб ўлган эмиш,ўғли билан уйда экан, ўғли тирик қолибди. Нормурод бу гапга унча ишонгиси келмайди. Ҳокимнинг уйида газ бўлмаса, газ қаерга кетаябди. Унинг ватани дунёда газ чиқаришда энг олдинги ўринлардан бирида туради. Газ ҳам чет элга сотилиб, чўнтакка урилаётган бўлмаса нимага йўқ. Нормурод шуларни ўйлаб, уларни суд қилиб, оғзидан отиш керак, ёки Саддам Ҳусайиндек осиш керак, деб ўйлади. Бечоранинг халқи биздек ночор яшамаган эди,- раҳми ҳам келди Нормуроднинг.
Янги йилдан кейин бир куни дўкончи яна Нормуродни қидириб мактабга келди. Бу сафар улар уч киши бўлиб келишибди. Нормурод унинг ёнидагиларини кўриб қўрқиб кетди. Турмадан қочган каллакесарларга ўхшайди. Дўкончи бугун жуда сержаҳил, унинг гаплари қўрқинчли эди. Аксига олиб ҳозир ҳамма қишги таътилда. Дўкочи унга пулни берасанми ёки ўлмоқчимисан, - деди. Нормурод унга пули йўқлигини, қолавеса у дўконнинг пулини бир тийинини ҳам емаганини айтди, дўкончиниг баттар жаҳли чиқди.
-Юр уйингга борамиз, уйингни сотиб пулини берасан, - деб туриб олди. Шу вақти уй оламан деб ўлаётганлар йўқ, қиш бўлса, бoлалар уйда, уларни қаерга қўяди. -Болаларингга мен жой топиб бераман, дори берасанми, газни очиб қўясанми ўлдириб ташла, ҳамма нарсадан қутиласан, боқиш ташвишидан ҳам, қариздан ҳам.
Бундай гапларни ҳеч эшитмаган Нормурод “нима деябсиз, ўйлаб гапираябсизми одам боласини ҳам ўлдирадими”,-деди.
-Ўзинг ўлдира олмасанг, ёрдам берамиз,- деб ўлдиришга тайёр турганларни кўрсатди дўкончи.
Нормурод уларни ҳеч нарсадан қайтмаслигини эндигина тушунди. Кейин у ялинишга тушди.
Болаларимга тегманглар, уларда нима гуноҳ, майли мени ўлдирсаларинг розиман - йиғлаб юборди у.
Бир пасдан кейин дўкончи сал ҳовридан тушган бўлиб
- Сени ўлдирмаймиз, ўлдиргандан менинг пулим қайтиб келадими - яхшиси қаердан бўлса ҳам пулимни топ, - деди.
Умуман дўкочи у деди, бу деди, охири Нормурод уйини сотиб баҳорда пулини олиб бориб беришга сўз берди. Бу ваъдасини энди у ёзма равишда тилхат қилиб берди, қўл қўйиб, адресини, иш жойини ҳам кўрсатди. Дўкончи унинг охирги келиши эканлигини, агар бермаса уруғ аймоғидан бир кишини ҳам тирик қолмаслигини айтиб қайтиб кетди.
Улар кетгач Нормуродни баттар ваҳима босди. Телпагини бостириб кийиб, шошиб уйи томон жўнади. Нормуроднинг уйидагилари совуқдан ҳаммаси бир уйда тиқилиб олганди, бир вақтлари унинг олиб келган иккита эски электор иситгичи қўйилган бўлса ҳам, гапирса оғиздан буғ чиқиб турарди. Нарги хонага кириб бўлмайди, нақ музлатгичга киргандек совуқ. Нормурод кичкинасини тиззасига олиб озроқ ўтирди,иссиқ чойдан икки пиёла ичиб, ҳеч нарса демай ўрнидан турди,.энди у ўзини анча босиб олганди. Уларни ҳеч нарсадан ҳабари йўқлигини кўриб, Нормурод тинчиди.
Иши томон кетар экан, Нормурод энди бундай яшаб бўлмасликни ўйлади, нима бўлганда ҳам бу йил кунлар исигандан ишдан бўшаб, Қозоғистонга ёки Россияга кетади, қарзлари ҳам анча. Дўкончидан уйини сотса ҳам қутулмайди. У ҳам Нормуродни энди тинч қўймайди. Бунинг устига қанча ишламасин, Нормурод қорни тўйиб овқат емайди, охирги марта гўштни Сайфиддинникида тўйда еган эди. Бошқа тўйга у бу кузда бормади, тўйларни ҳам ҳар ким ўзининг қариндошлари билан кичкинагина қилиб ўтказиб юборадиган бўлишган. Нормурод эса кичкина тўй ҳам қилолмади. У учта ўғлига бир мулла билан битта устани чақириб суннат қилдирди. Элмуродини эслаб Нормуроднинг кузидан ёш чикиб кетди. На тўй, на чупрон қилди. Қариндошларини ҳам чақиргани йўқ. Муллага битта кўйлак, тўртта нон, ярим кило қанд ўраб берди. Устанинг қўлига икки минг сўм билан тўртта нон берди.
Ҳа, одамлар авваллари қандай тўйлар қилишарди. Укаларининг тўйида унинг отаси Қўриқда кўпкари берган. Кўпкарига гилам, телевизор, йигирмата тўн қўйилган, бошқа нарсалар Нормуроднинг эсида йўқ. Нормурод уйида ўшанда қирқ кеча-ю қирқ кундуз тўй бўлди деб тассaввур қилган эди, чунки келолмай қолганлар тўй ўтгандан кейин ҳам анча вақтгача "муборак бўлсинга" келиб туришди. Туркистонлик танишлари бир йилдан кейин ярим қоп гуруч, битта қўй, битта гилам олиб келишган. Ҳозирги зомонда ким-кимникига шунча нарса олиб бора олади. Ким нима деса десин, Нормурод одамлар аввал яхши яшарди, ҳозир ёмон яшайди деб айтишдан қўрқмайди. Бошқа ҳеч қаерда бунчалик ёмон бўлмаса керак.
Нормурод бу йил албатта кетади. Хотини ҳам эрга текканини унутган шекилли, уни эр деб хисобламайди. Унга пул бўлса бўлди. Ойликни ҳам янги йилдан олдин беришган. Икки ой бўлаябди пулдан дарак йўқ. Хотин - қизлар байрами олдидан ўқитувчилар директорга тўполон қилиб, ойликни бермасаларинг, байрамдан кейин ишга чиқмаймиз, дейишди. Директор район халқ тaълими бўлимига бориб масалaни кўндаланг қўйди. Охири еттинчи март куни кеч бўлaй деганда унинг қўлига ўқитувчиларнинг ойлиги тегди. Наби ака Наимов Нормуродни бугун ва эртага унинг хонасида ухлаши кераклигини айтди.
-Байрамгача ойликларни беролмадик, тўққизинчида тарқатамиз, сейфга эҳтиёт бўл,хонани бир дақиқа ҳам ташлаб чиқма, - деб қайта-қайта тайинлади у.
Нормурод директорга айтганини албатта бажаришга сўз берди.
Тўққизинчи март куни Наби ака Наимов мактабга ҳар доимгидан эртароқ келди. Хонасига кириб хушидан кетиб қолай деди. Сейф бузиб ташланган, ичида эса бир тийин ҳам йўқ. Сейфнинг устидаги қоғозда "Наби ака, вақти келиб бу пулларни қайтарарман, илтимос, мени қидиртирманг, барибир тополмайсиз" деган Нормуроднинг ёзуви. Отасиникида ҳам, ўзининг уйида ҳам Нормуроднинг бўлмаслигини ҳамма билсада,тезда у ерларга одам юборилди.Нормурод эса ростдан ҳам ҳеч қаерда йўқ эди.
Мы представляем интересное пособие которое поможет всем
молодым родителям узнать как надежнее ухаживать за вашим какрапузиком наш http://rubebi.ru
Извините что может не в ту раздел написал. но не нашел раздел общения
[url=http://rubebi.ru/mult/1409-legenda-o-grige-1967.html]Легенда о Григе (1967) : Энциклопедия для родителей[/url]
Нормурод дипломини олиб ота-онасининг бағрига қайтиб келди.
-Хафа бўлма бакалавр бўлса бакалаврда,магистратура деганига пул топганингдан кейин ўқирсан,энди бирон жойга ишга кириб олсанг марра сеники, - Абдуназар ака уни тинчитди.
Институтни битириб ўғлининг олий маълумот ололмай келганини Абдуназар ака барибир тушунмади,”ҳуқуқшунослик техникумини битирса ҳам бўларкан"-ўйлаб қўйди ичида.
Ота-бола роса иш қидиришди. Ўқитишга пул топган одам, ишга жойлаштиришга пул тополмаганига ҳайрон бўлди кўпчилик. Улар Нормуродни пулсиз ўқиганини билишмайдида, билишса бундай демаган бўлар эди. Нормурод аввалдан яхши ўқиган, иккинчидан, институтга кириши шарт бўлган талабалар билан бирга тест топширган. Сафаров деган бола кириши керак экан, рўйхатга Нормуродни ҳам Сафаров бўлгани учун адашиб қўшиб қўйишибди.
Нормуродга иш топилмади,тўғрироғи ишга кириш учун пул топилмади. Қўшнисининг ўғли молия институтини тамомлаб келди. У ҳам аввалига анча вақт ишсиз юрди. Кейин тумандаги якка-ю ягона банкка жойлашиб олди, бошлиққа мингга яқин Америка доллари берибди. Унинг укаси Америкада ишлайди. Пул кераклигини эшитгандан юборибди. Қўшниси яхши одам, Абдуназар акадан ҳеч нарсани яширмайди, ўзи айтган .
Абдуназар ака долларни ҳали кўрмаган, унинг ҳеч кими чет элга кетолган эмас.Катта ўғли Абдимуродни Кореяга ишга юбормоқчи бўлиб роса югурди. Абдимурод бечора бораман деб, корейсча ҳам ўрганиб олди. Кейин билишса, йўл пулидан ташқари юбораётганларга яна ким қанча ҳақ бериш керак экан. Бор бисотини сотган Абдуназар ака бошқа пул тополмади. Абдумурод Кoреяга кета олмади.
Нормуродга эса иш қидирмай ҳам қўйишди. Дастлаб Нормурод қурилиш билан шуғулланувчи дўстларига қўшилиб майда ишларни қилиб юрди. Қишда, бекор бўлиб қолган вақти пойтахтга қатнаб, Госпитал массивидан кўчиб кетмоқчи бўлаётган жуҳут, ўрислардан эски газ плиталари, телевизор, музлаткич, труба ва шу каби нарсаларни арзонроқ нарxда олиб келиб туманида сотиб юрди. Отаси унга атаб олиб қўйган ҳовличадан баҳорда бир том, бир даҳлиз қурди. Абдуназар ака кичкинагина тўй қилиб, дўстининг қизини олиб бериб, унинг бошини иккита қилиб қўйди.
Кимдир Қўқондан қурилишда ишлатиш учун одам топиб келибди. Улар жуда яхши усталар экан. энди ҳамма уларни чақирадиган бўлган. Нормуродларга деярли иш қолмаган, ҳар зомонда туман атрофидаги қишлоқларда айримлар пахса қуриш, молхона, ҳожатхона қуришга чақиришади, кўплар эса бу ишларни бола-чақаси билан ўзлари эплаб ташлайди.
Нормурод энди фақат жуда оз нарсани ҳоҳлайди, болалари оч юрмаса, хотинига кийим кечак олиб беролса бўлди. Ўзининг устидaги кийими билан иши йўқ. Унинг тўйида кийган костюм - шими янгидек турибди, ҳар зомонда керак бўлганда аввайлаб кияди. Бошқа кунлари йиртиқ- ямоқ ишчи кийимида юраверади. Ҳамма уни ҳуқуқшуносликни битирганини унутиб бўлган, кийимига эътибор бермайди, ишчига қарагандек қарайди.
Хотинни ҳам ҳозирги зомонда ўйлаб олиш керак экан. Нормуроднинг хотини Зарифалар жуда кўпчилик, беш қиз, икки ўғил, амма- тамма, холаларининг сони йўқ, уларнинг нимаси кўп - тўйи, туғилган куни, ўлган куни кўп, умуман Нормуроднинг топгани уларга кетади. Яқинда Зарифанинг иккинчи синглиси ўғлига тўй қилди. У Зарқўрғондан ҳам наррироққа тушган. Қариндошларни машинада олиб бориш Нормуроднинг навбати экан. Бир кунга “Дамас” кира қилиш палон пул. Нормурод бирга ишлаган дўстидан юз минг сўм қaрз олиб келди. Ўн кун ичида қайтаришини айтди, айтишга айтди, лекин қандай қайтаришни ўзи билмайди. Тўйдан қайтиб келганда, Нормуроднинг қўлида қолган пул беш мингга ҳам етмас эди.
Шу орада унинг катта қизчаси типирчилаб "вой қорним"га тушиб қолди. Касалхонага олиб келса, "кўр ичак" бўлиб қолибди, тезда операция қилинмаса, ёрилиб кетиш мумкин. Касалхонада дори у ёқда турсин, дока, пахта деган нарса ҳам йўқ. Пахтатининг кони бўлган давлатда ҳеч бўлмаса энг арзон сунъий пахта ҳам йўқ. Унининг устига касалхонага операция учун пул тўлаш керак. Ҳамма давлатларда кўп болалиларга, ишламаганларга касалхоналар текин. Қўшнисининг Америкага кетган укасининг гапига қараганда институтни томомлаб иш тополмаганларга ҳам давлат ҳар ойда пул бериб тураркан. Бу ерда эса, институтдан, коллеждан кўп нарса йўқ. Битирганлар билан ҳеч ким қизиқмaйди. Ҳамма ишсиз. Катталарнинг қўлидан халқини боқиш келмас экан, чегараларни очиб, кетишга рухсат бериб қўйсин, Америкада ишлаб кетувчи мексикаликларга ўхшаб, булар ҳам бошқа жойда қийналмай ишлаб келади.
Нормурод хафа бўлиб уйига қайтаётганда тaрих ўқитувчиси Мукаррамовни кўриб қолди. Бу ўқитувчи Нормуродни жуда яхши кўрар эди. У ўқитувчисига қизини касалхонага тушганини, унга уч юз минг жуда керак бўлиб қолганини айтди. Ўқитувиси кўп ўйланиб ўтирмай фақат бир - икки ой ичида қайтариб берсанг бўлди, деб уйидан уч юз минг сўм чиқариб берди. Нормурод юз мингини дўстига бериш учун олиб қолиб, қолганини хотинига қизи учун касалхонага сарфлайсан деб берди. Нормурод бу пулларни қайтариш учун яна иш қидириб чиқиб кетди. Ҳеч кимга ишчи керак эмас.
Эртасига тонг саҳардан у аравасини олиб шaҳарга қараб жўнади. Бозорга бориб аравакашлик қилмоқчи бўлди.
-Эй, ока, бу арава билан ишлашга сизга бошлиқ рухсат бердими? - бир бола келиб Нормуроддан сўради. Нормурод бошлиқ кимлиини, нима учун рухсат кераклигини аввалига тушунмади. Кейин билса, аравакашлик қилиш учун бозорнинг каттасига ҳақ бериш керак экан, аравани эса улардан ижарага олиш шарт эмиш. Нормурод аравакашларнинг орасида ишлаб юрди. Сотувчилар ҳам бу ерда доимийлар.
Қишлоқлардан эрта билан одамлар маҳсулотларини олиб келишади Уларнинг сотиб ўтиришга жойлари йўқ. Шунинг учун улар олибсотарларга нарсаларини арзон нархда бериб кетишади. Нормурод бозорда ишлаб, ҳаётни тушина бошлади. Авваллари давлатимиз жуда бой деб биларди, институтда ҳам уларга бутунлай бошқача ўратилган. Нормурод бу ердагина ҳамма пулларни давлат ҳазинасига тушмасдан, чўнтакларга тушишини билди. Ҳазинага тушгани ҳам давлат, халқ учун эмас, ҳазинабон учун кетар экан. Қийин- қийин оддий хaлққа қийин бўлди. Одамдар Совет давридан ҳам ёмон аҳволда. Шу мустақиллик керак эдими? Дардингни ҳеч кимга айта олмасанг, авваллари порахўр-у, ўғриларнинг калишини тўғрилаб қўядиганлар бўлган, мустақиллик бўлиб ҳамма ўзига бек, ўзига хон. Президент ҳам ўзини подшо деб эълон қилиши қолди, ҳолос. Агар Нoрмурод ишга жойлашиб олса, нима қилишни ўзи билар эди .
Бир куни бозорнинг дўконларидан бирида ишлайдиган одам, анча таниш бўлиб қолдик,аравакашлар ҳам сизни яхши одам,ўзини ҳар жойга тиқавермайди деб гапиришади, дўконимга сотувчи бўлиб ўтмайсизми, деб қолди. Нормурод бу таклифни жон деб қабул қилди. Нормурод дўконда аравакашликдагидан кўра юз чандон кўп нарсаларни билиб олди. Кимга нарсаларни қимматроқ бериш, кимга арзон бериш, ҳаттоки кимларгадир текин ҳам бериш керак экан, айниқса байрамлар олдидан. Нормурод айримларга пул ҳам беради, лекин ҳаммасини ёзиб, кейин ҳўжайнига кўрсатади. У ҳам Нормуроднинг тўғри қилганини маъқуллаб туради, онда сонда йўл-йўриқ кўрсатиб қўяди.
Бир куни дўконга бир оптовик-улар кўп нарса олиб келиб ташлаб кетувчиларни шундай дейишади, Қозоғистондан яхши сигареталар олиб келганини айтди. Нормурод улар бунақа сигарет билан савдо қилмасликларини айтиб рад жавобини берди. Арзон бераман, ҳеч бўлмаса ўзинг учун олиб қўй, фойдаси сенга бўлади,-ёпишиб олди у Нормуродга. Нормурод ўйлаб қараса, у тўғри айтаябди, дўконда ҳар зомонда ўзининг молини сотса қандай фойда, бошлиқ ҳам уни бошқа товар сотмаябсанми, деб ҳеч текширмаган. Нормурод бир марта олиб кўрмоқчи бўлди. Беш пачкагина олди. Агар шу беш пачка унга жуда қимматга тушишини билганда, у ҳеч ҳам олмаган бўларди. Эртасига солиқчилар келиб, нега рухсати йўқ нарсани сотаябсан деб, дўконни ёпиб, бор молни машнасига солиб олиб кетди. Бoшлиқ нима учун ундан сўрамасдан нарса олганига бақириб, ҳаммасини ўзинг тўлайсан, деди. Нормурод ҳалиям бу сигаретларни ўзи учун олганини айтмади, агар бошлиқ билиб қолганида, уни қаматтириб юборган бўлар эди. Нормурод уйидаги юз мингга яқин пулини олиб келиб берди. Ҳўжайини дўкондан кетган нарсаларни ҳисоблаб, уч минг доллар тўлайсан -деди. У ҳам йўқ демасдан, рози бўлди. Нормурод яна ишсиз қолди. У уйига қайтиб келди, лекин келгани хотинига ёқмади.” Шунча ишлаб, уйга фойдаси тегмаса нима қилaрдингиз ишлаб. Бор пулни яна эгасига қайтарсангиз”-шанғилларди у.
Нормурод уйдан чиқиб отасиникига келди Шу ерда нонушта қилиб, тарих ўқитувчисиикига қарзини беролмаётгани учун узр сўрашга жўнади. Ўқитувчидан яхши одам бўлмаса керак, иккинчи ота-она деб бекорга айтишмайди. Нормуродни Мукаррамов домла дарров тушинди.Кейин у мактаб қоровули Ҳасан чол ўлгандан бери ҳали ҳеч ким йўқлигини,тезда директорга учрашса, уни ишга олиши мумкинлигини айтди,ҳар қалай ойлик келиб туради.Кечаси қоровуллик қилса, кундузлари бекор, бошқа иш қилиб, пул топса ҳам бўлади. Мактаб директори Наби ака Наимов ҳали ҳам ишлаб юрарди. Нормурод тўй костюмини кийиб мактабга келди. Наби ака уни ишга олди, фақат ҳозир зомон бошқачa эканлигини, одамларни майда нарсалардан ташқари, стол, стул, парталаргача ўғирлаб кетаётганини, омбордаги тахта - темирларга эҳтиёт бўлишни, кунига текшириб туриш кераклигини айтди. Нормурод иш топилганидан хурсанд бўлиб, ишлаб юраведи, уйига деярли бормайди. Хотинининг гапидан чарчаб кетади. У йўқ, бу йўқ, у боласига оёқ кийим керак, бунисига польто. Бир қоп ун ярим ойга етмайди. Гўшт, гуруч кам олингандан кейин ун ҳам чидамас экан.
Нормуроднинг иккинчи ўғли Элмурод охирги вақтлари анча маззаси бўлмай турибди.Нима бўлганини ҳеч ким билмайди.Касалхонага олиб бориш нималигини Нормурод жуда билади.Докторлар одамлардан пул олиш учун ҳам касалини ошириб,ваҳима қилиб айтиб юборишади.Хотини кичкина қизини туғмоқчи бўлганда, бола жуда катта бўлиб кетибди, “кесерева” қилиш керак бўлади, шунинг учун тўлғоқ тутмасдан олдин келиб ётиш керак деган.Тўртта туққан хотин бешинчисини туғолмайдими, деб Нормурод хотинини касалхонага юбормаган.Боласи уйда туғилган.,кейин доктор чақиришган. Ўғлини ҳам тузалиб кетар деб ҳеч қаерга кўрсатмади.
Нормурод эрталаб хоналарни очиб юрсa яна дўконнинг ҳўжайини мактабга келибди.
Пулни қачон берасан- дейди. Нормурод унча пулни умрбод ишласа ҳам тополмайди. “Пулинг бўлмаса уйинги сот”- дейди уялмай. “Бермайман демаябман-ку, - деди Нормурод. Бу сафар ҳам минг хил ваъдалар бериб, албатта топиб беришини айтиб уни жўнaтиб олди.
Нормурод энди ўзини рухсати бўлмаган сигареталарни олгани учун койий кетди, у “рухсти бўлмаган” деган сўзни яна бир такрорлади. Рухсати қандайига бор бўлади, уни ким берар экан. Рухсат бергич касби ҳам ўйлаб топилибди-да. Ким бўлса ҳам бу касбни ҳам катта пул эвазига ундириб олган бўлса керак.
Нормурод тиним билмайди, бировнинг токини очиш, ҳовлисини текислаб бериш, умуман қанaқда иш бўлса, ҳаммасини қилади. Бунинг устига Нормурод ичмайди ҳам, чекмайди ҳам,аввалари сигарета чекарди. Кейин бошқаларга ўхшаб носга ўтиб олганди. Наби ака бир куни ёш бўлсанг ҳам раҳматли Ҳасан бободан ҳам носдан кўп отасанми дейман, иси бутун мактабни саситиб юборибди, дегандан кейин уялганидан носни ҳам ташлади.
Нормурод яна тарих ўқитувчисини эслади. Узоқдан кўрингандан у ўзини четга олади. У бечора ҳам пул берганидан афсусланиб ўтирган бўлса керак. Нормурод бекорга тўплаб бераман, - дебди. Ҳар ойи оз-оздан бериб туранда ҳам анчасидан қутилган бўлар эди. Нормурод энди унга бериш учун пул топиш йўлини ўйлай бошлади. Аввалига унинг ҳаёлига Рашид магазинчи келди. Рашид кўпларга қарз берарди, лекин у прoцентга беради. Нормуродга у тўғри келмайди. Кейин у аптекачидан сўрамоқчи бўлди, лекин аптекачи Нормуроднинг пули йўқлигини, қайтариб беролмаслигини жуда яхши билади, сира бермайди. Кейин унинг ҳаёлига мактаб директори Наби ака кеди. Ундан юз сўрамоқчи бўлди. Нормурод ўйлаб-ўйлаб Эшон бобони топди, лекин умрида бировнинг ҳожатини чиқарганини эшитмаган, эшонлар фақат олишни билади, беришни билмайди, шунинг учун Нормурод уникига эмас, Ҳайитбой аканикига боради. Унинг иккита ўғли ҳам Қозоғистонда яхши жойлашган дейишади. Сайфиддинникига борса ҳам бўлади. Мунира опаникига борса-чи? Унинг катта ўғли оиласи билан Москвада ишлайди. Квартираси учун ойига уч юз доллар тўлар экан, демак топиши ҳам яхши бўлса керак. Нормурод узоқларга кетиб ишлаётганларга ҳаваси келди. Боришга ҳам пул керак. Агар Нормуродда йўл пули билан бир ойлик яшашга пули бўлганда албатта кетар эди
У ўрнидан туриб бирга ўсган дўсти, ҳозир автобус ҳайдовчиси бўлиб ишлаётган Сайфиддинникига қараб йўл олди. Кўчада хотини билан кичкина қизини учратиб қолди.Хотини:
-Ҳа, ота, бормисиз, жуда яхши жойлашиб олдингиз-а, бола чақанинг ташвишини билмайсиз ўзингиз майишат қилиб яшаб юрибсиз. Болаларга мактабга кийим-кечак, китоб - дафтар керак эмасда, ҳа?. Мен ҳам бир ўзим мазза қилиб яшагим келади, сизга ўхшаб. Болалар бир меники эмас, сизники ҳам, ёки эсингиздан чиқиб кетдими, овқатини ўйламасангиз,соғлигини ўйламасангиз, лекин мен сизга ўхшаган ота бўлганимда болаларимни боқа олмаябман деб, ўзимни осган бўлардим.
Нормурод чўнтагидаги бор пулини хотинига бериб, илтимос чақагингни ўчир, эшитганлар нима дейди ахир, - деди.
-Улар билан нима ишим бор, - деб хотини пулни юлқиб олдида, хайрни ҳам насия қилиб жўнаб қолди.
Сайфиддин уйда экан, уни яхши кутиб олди. Пул сўраб келганини эшитиб, “ўзинг биласан ҳозир бировга пул бериб туришга ҳам қўрқасан, бултур қўшним олган пулини ҳали қайтаргани йўқ, - деди. Пулим йўқ эмас, кузда ўғилларимга тўй қиламан деб йиққаним бор, ростдан биринсчи марта сўраб келишинг, унинг устига пулим йўқ десам, ишонмайсан, ўзим ҳам алдагим келмайди. Агар қайтариб бера олсанг ол,тополмай қоламан десанг, ўзинг ўйлаб кўр. Менга фақат тўй бошлаябман деганимда берсанг бўлди”.
Нормурод пулни бир олмоқчи бўлди. Мукаррамовдан қачонгача қочиб юради. Кейин яна ўйланиб қолди, агар Сайфиддинга топиб бера олмаса-чи, унда нима деган одам бўлади? Нормурод ишлаб бунча пулни ҳеч ҳам топа олмайди. Кимдир жарроҳларга ички органларни сотиш мумкин деган эди, қаерда топшириш мумкин экан, Нормурод шуни суриштириб кўрмоқчи бўлди. Сайфиддиндан пулни олмади.
Бир куни Нормурод мактаб ҳовлисини супириб юрарди. катта қизи ҳовлиқиб чопиб келди.Элмурод ёмон бўлиб қолибди. Нормурод доктор чақирди.Бола сариқ бўлган экан, ўтиб кетибди.Элмуродни докторлар олиб қолиша олмади.Нормурод бу боласидан ажралиб қолди.
Ёзда ҳамма таътилга кетиб, мактабда Нормуроднинг ўзи қолди. Бу ёз у ҳеч қаерга чиқа олмади. Уйдаги ташвишлар,Элмуроднинг ғами Нормуродни жуда толиқтириб қўйди. Мактабни ҳам ташлаб чиқишган қўрқди.
Ундан қурувчи ҳам, яхши деҳқон ҳам чиқмади. Туманда ўсганлар шаҳарликлардан ҳам, қишлоқдагилардан ҳам фарқ қилади. Қишлоқдагилар деҳқончилик ишларини яхши қилишади. Шаҳарликларнинг ҳар қандай вазиятг жавоби тайёр туради. Туманликлар иккаласини ҳам бажара олмайди.
Ойликни олгач, тузиб қўйган режасига кўра аввал уйига ун, гуруч, ёғ олди. Хотинини қўлига озроқ пул берди.
-Бир чойнак чой ичиб олай, эрталаб нонушта қилмаганман - хотинидан рухсат сўрагандек у уйига кирди, чойни дастурхонга қўйилган яримта нон ва тўртта парварда билан мазза қилиб ичиб олди. Уй барибир уйда. Чойнинг маззаси ҳам бошқача бўлади.
Нормурод мактабга келса, дўкочи уни кутиб ўтирган экан. Бу сафар у чўнтагидаги бор пулини қарз ҳисобига эмас, йўл пуллари ҳисобида бериб қутилди. Нормуроднинг отасиникига бориш режаси барбод бўлди. Улар Нормуродни авваллари болаларимизнинг энг ақиллиси деб яхши кўришар эди, энди болаларимизнинг энг камбағали деб ачиниб яхши кўришади. Абдуназар ака уни ўқитишга ўқитди, ишга жойлаш қўлидан келмади, нима қилсин энди. Онаси, келмасанг ҳам соғлигингни, тўқлигингни эшитиб турсам етади, болам, - дейди.
Кузнинг келиб қолганини у сезмай ҳам қолди. Энди у яхшилаб ишламаса бўлмайди. Фермерларга помидор теришга чиқди.Арзимаган пулга у пахта теришга ҳам рози, лекин ҳар ким ҳам уни ёллайвермади. Ўзимиз кўпчиликмиз, териб оламиз, ёрдамчи керак эмас - дер эди кўп ҳўжаликлар. Нормуроднинг қилмаган иши қолмади:пиёз терди, олмага чиқди, кеч кузда ток кўмди. Қоровуллик ҳам одамлар ўйлагандек осон эмас. Кечаси икки уч марта туриб ҳамма жойни кўриб чиқади.
Бир кун олдин дўконнинг ҳўжайни келиб хат ташлаб кетибди, шу хафта ичида дўконга пул олиб кел деб. Нормурод албатта бормайди. Беришга пули йўқ, иккинчидан вақти йўқ, ток кўмишга тонг азандан кетиб, кеч бўлганда қайтиб келади, учинчидан бекорга йўлга пул кетказиб нима қилади.
Қиш ҳам бу йил қаттиқ келди. Газлар пасайиб кетган, хоналар музлаб ётибди. Ўтини борлар уйларига қадим зомоннинг тунука печкаларини қуриб олган. Йилдан йилга газ камайиб кетаябди. Энг ёмони, газ камлигида учиб қолиши, кейин сал кўпайганда одамлар уй ичи билан заҳарланиб ўлаётганлиги. Икки уй нарида турадиган Умар акалар хотини, бола-чақаси, умуман ўн бир жон бир кечада ўлиб қолишди. Улар тўғрисида на газетада ёзишди, на радиода айтишди. Қайси бир туманнинг ҳокими ҳам газдан заҳарланиб ўлган эмиш,ўғли билан уйда экан, ўғли тирик қолибди. Нормурод бу гапга унча ишонгиси келмайди. Ҳокимнинг уйида газ бўлмаса, газ қаерга кетаябди. Унинг ватани дунёда газ чиқаришда энг олдинги ўринлардан бирида туради. Газ ҳам чет элга сотилиб, чўнтакка урилаётган бўлмаса нимага йўқ. Нормурод шуларни ўйлаб, уларни суд қилиб, оғзидан отиш керак, ёки Саддам Ҳусайиндек осиш керак, деб ўйлади. Бечоранинг халқи биздек ночор яшамаган эди,- раҳми ҳам келди Нормуроднинг.
Янги йилдан кейин бир куни дўкончи яна Нормуродни қидириб мактабга келди. Бу сафар улар уч киши бўлиб келишибди. Нормурод унинг ёнидагиларини кўриб қўрқиб кетди. Турмадан қочган каллакесарларга ўхшайди. Дўкончи бугун жуда сержаҳил, унинг гаплари қўрқинчли эди. Аксига олиб ҳозир ҳамма қишги таътилда. Дўкочи унга пулни берасанми ёки ўлмоқчимисан, - деди. Нормурод унга пули йўқлигини, қолавеса у дўконнинг пулини бир тийинини ҳам емаганини айтди, дўкончиниг баттар жаҳли чиқди.
-Юр уйингга борамиз, уйингни сотиб пулини берасан, - деб туриб олди. Шу вақти уй оламан деб ўлаётганлар йўқ, қиш бўлса, бoлалар уйда, уларни қаерга қўяди. -Болаларингга мен жой топиб бераман, дори берасанми, газни очиб қўясанми ўлдириб ташла, ҳамма нарсадан қутиласан, боқиш ташвишидан ҳам, қариздан ҳам.
Бундай гапларни ҳеч эшитмаган Нормурод “нима деябсиз, ўйлаб гапираябсизми одам боласини ҳам ўлдирадими”,-деди.
-Ўзинг ўлдира олмасанг, ёрдам берамиз,- деб ўлдиришга тайёр турганларни кўрсатди дўкончи.
Нормурод уларни ҳеч нарсадан қайтмаслигини эндигина тушунди. Кейин у ялинишга тушди.
Болаларимга тегманглар, уларда нима гуноҳ, майли мени ўлдирсаларинг розиман - йиғлаб юборди у.
Бир пасдан кейин дўкончи сал ҳовридан тушган бўлиб
- Сени ўлдирмаймиз, ўлдиргандан менинг пулим қайтиб келадими - яхшиси қаердан бўлса ҳам пулимни топ, - деди.
Умуман дўкочи у деди, бу деди, охири Нормурод уйини сотиб баҳорда пулини олиб бориб беришга сўз берди. Бу ваъдасини энди у ёзма равишда тилхат қилиб берди, қўл қўйиб, адресини, иш жойини ҳам кўрсатди. Дўкончи унинг охирги келиши эканлигини, агар бермаса уруғ аймоғидан бир кишини ҳам тирик қолмаслигини айтиб қайтиб кетди.
Улар кетгач Нормуродни баттар ваҳима босди. Телпагини бостириб кийиб, шошиб уйи томон жўнади. Нормуроднинг уйидагилари совуқдан ҳаммаси бир уйда тиқилиб олганди, бир вақтлари унинг олиб келган иккита эски электор иситгичи қўйилган бўлса ҳам, гапирса оғиздан буғ чиқиб турарди. Нарги хонага кириб бўлмайди, нақ музлатгичга киргандек совуқ. Нормурод кичкинасини тиззасига олиб озроқ ўтирди,иссиқ чойдан икки пиёла ичиб, ҳеч нарса демай ўрнидан турди,.энди у ўзини анча босиб олганди. Уларни ҳеч нарсадан ҳабари йўқлигини кўриб, Нормурод тинчиди.
Иши томон кетар экан, Нормурод энди бундай яшаб бўлмасликни ўйлади, нима бўлганда ҳам бу йил кунлар исигандан ишдан бўшаб, Қозоғистонга ёки Россияга кетади, қарзлари ҳам анча. Дўкончидан уйини сотса ҳам қутулмайди. У ҳам Нормуродни энди тинч қўймайди. Бунинг устига қанча ишламасин, Нормурод қорни тўйиб овқат емайди, охирги марта гўштни Сайфиддинникида тўйда еган эди. Бошқа тўйга у бу кузда бормади, тўйларни ҳам ҳар ким ўзининг қариндошлари билан кичкинагина қилиб ўтказиб юборадиган бўлишган. Нормурод эса кичкина тўй ҳам қилолмади. У учта ўғлига бир мулла билан битта устани чақириб суннат қилдирди. Элмуродини эслаб Нормуроднинг кузидан ёш чикиб кетди. На тўй, на чупрон қилди. Қариндошларини ҳам чақиргани йўқ. Муллага битта кўйлак, тўртта нон, ярим кило қанд ўраб берди. Устанинг қўлига икки минг сўм билан тўртта нон берди.
Ҳа, одамлар авваллари қандай тўйлар қилишарди. Укаларининг тўйида унинг отаси Қўриқда кўпкари берган. Кўпкарига гилам, телевизор, йигирмата тўн қўйилган, бошқа нарсалар Нормуроднинг эсида йўқ. Нормурод уйида ўшанда қирқ кеча-ю қирқ кундуз тўй бўлди деб тассaввур қилган эди, чунки келолмай қолганлар тўй ўтгандан кейин ҳам анча вақтгача "муборак бўлсинга" келиб туришди. Туркистонлик танишлари бир йилдан кейин ярим қоп гуруч, битта қўй, битта гилам олиб келишган. Ҳозирги зомонда ким-кимникига шунча нарса олиб бора олади. Ким нима деса десин, Нормурод одамлар аввал яхши яшарди, ҳозир ёмон яшайди деб айтишдан қўрқмайди. Бошқа ҳеч қаерда бунчалик ёмон бўлмаса керак.
Нормурод бу йил албатта кетади. Хотини ҳам эрга текканини унутган шекилли, уни эр деб хисобламайди. Унга пул бўлса бўлди. Ойликни ҳам янги йилдан олдин беришган. Икки ой бўлаябди пулдан дарак йўқ. Хотин - қизлар байрами олдидан ўқитувчилар директорга тўполон қилиб, ойликни бермасаларинг, байрамдан кейин ишга чиқмаймиз, дейишди. Директор район халқ тaълими бўлимига бориб масалaни кўндаланг қўйди. Охири еттинчи март куни кеч бўлaй деганда унинг қўлига ўқитувчиларнинг ойлиги тегди. Наби ака Наимов Нормуродни бугун ва эртага унинг хонасида ухлаши кераклигини айтди.
-Байрамгача ойликларни беролмадик, тўққизинчида тарқатамиз, сейфга эҳтиёт бўл,хонани бир дақиқа ҳам ташлаб чиқма, - деб қайта-қайта тайинлади у.
Нормурод директорга айтганини албатта бажаришга сўз берди.
Тўққизинчи март куни Наби ака Наимов мактабга ҳар доимгидан эртароқ келди. Хонасига кириб хушидан кетиб қолай деди. Сейф бузиб ташланган, ичида эса бир тийин ҳам йўқ. Сейфнинг устидаги қоғозда "Наби ака, вақти келиб бу пулларни қайтарарман, илтимос, мени қидиртирманг, барибир тополмайсиз" деган Нормуроднинг ёзуви. Отасиникида ҳам, ўзининг уйида ҳам Нормуроднинг бўлмаслигини ҳамма билсада,тезда у ерларга одам юборилди.Нормурод эса ростдан ҳам ҳеч қаерда йўқ эди.
Мы представляем интересное пособие которое поможет всем
молодым родителям узнать как надежнее ухаживать за вашим какрапузиком наш http://rubebi.ru
Извините что может не в ту раздел написал. но не нашел раздел общения
[url=http://rubebi.ru/mult/1409-legenda-o-grige-1967.html]Легенда о Григе (1967) : Энциклопедия для родителей[/url]
ИНСУЛЬТ
ИНСУЛЬТ
Қодирқул ўзига келганида тонг ёришиб қолган эди. У ўрнидан турмоқчи бўлди, лекин оёқлари унга бўйсинмади. Унинг ётган жойидан автобус бекатигача йигирма қадам ҳам чиқмайди. Бекатгача етиб олса, биронта йўловчи келиб қолганда, ёрдам сўрайди.
Қодирқулнинг ҳамма жойи зирқираб оғриганидан қимирлашга ҳам кучи етмади. Боши лат еган деса, ўзига келмаслиги керак эди. Ўрнидан туролмаганига, у оёғини шикастланган бўлса керак, деб ўйлади. Кучи кетиб, у яна ерга ёпишиб ётиб олди. Танаси бироз ором олгандек бўлса ҳам, лаблари қуриб ичи ёниб кетаётганидан яна бошини кўтарди. Унинг шундай ётиши бир қултум сувга боғлиқдек, гўё сув ичса у бемалол туриб юрадигандек эди. Атрофга қараб чиқди. Кўлини чўзиб, четларда ўсиб ётган ўтлардан бир тутамини юлиб, оғзига солди. Шудринг сувини сўриб, чанқоғини қондирди. Умрида ҳеч қаери оғримаган Қодирқул қаерлари зирқираб оғриётганини тушунмай, ҳамма жойини пайпаслаб кўриб чиқди: қорни деса қорни эмас, юраги уриб турибди.
Ўтиришга ўтирди, лекин туролмади, Қодирқулнинг боши айланиб, яна ётгиси келди. Шундай бўлса ҳам у бор кучини йиғиб, тиззасида юра бошлади, кейин эмаклашга ўтди. Мана бекатнинг темир панжараси, ичкарида скамейка. Қодирқул бир амаллаб скамейкага чиқиб ётиб олди. Энди у фикрини бир жойга тўплаб, унга нима бўлганини эслашга ҳаракат қилди. Якшанба куни у бозорга келган эди. Демак бугун душанба, душанба куни бу ерда биронта ҳам йўловчи бўлмаслиги мумкин.
Тошқўрғонда қадимдан фақат икки кун, шанба ва якшанба кунлари бозор бўлади. Бу кунлари бозорга келганларнинг сон саноғи бўлмай кетади. Нарса ташувчи машина, эшшак арава, от арава, мотоциклчилар тинмай қатнаб ётади.
Мактабда адабиёт ўқитувчиси бўлиб ишлаган Қодирқул, ойлик билан оиласини боқишга қийналиб қолганидан, тўрт йилдан бери ота касбини қилиб, шанба -якшанба кунлари молбозорга даллоллик қилишга чиқар эди.
Шу сафар бозорда анча ушланиб қолди. Охирги автобусга улгуриш учун шошиб келаётганида, йўлтўсарлар уни уриб йиқитишди. Қодирқулнинг кўзига биттаси танишдек кўринди.
Йўлтўсарлар уни машинасида олиб кетиб, ярим кечаси ташлаб кетишганини Қодирқул билмасди. Пулимни олгандир, - ўйлади у, чунтагида пули бор-йўқлиги уни қизиқтирмасди. Тирик қолганидан, ҳаёли жойида эканлигидан кўнгли озроқ тинчигандек бўлди, энди фақат биронта одам келиб қолса бўлди.
Бундан тўрт йил олдин Қодирқул бозорга келаётганда, тонг саҳарда шу ерда ухлаб ётган йигитни топиб олган эди. Республика газетасида Қодирқул бир йигитни йўқолганини, бу йигит ақли заиф бўлиб, ҳаттоки гапира олмаслигини ўқиган эди. Қодирқул унинг ўша йигит эканлигига ишонч ҳосил қилгач, бозорга ҳам бормасдан, уйига олиб келган. Эртасига почтага бориб Тошкентга телефон қилиб, воқеани айтиб берганди. Ўша куниёқ йигитнинг ота-онаси етиб келиб, минг раҳматлар айтиб уни олиб кетганди.
Қодирқул ҳам биронта келиб унга ёрдам беришига ишонар эди, лекин ўшанда якшанба эди, бугун эса душанба. Шу ўйлар билан Қодирқулнинг кўзлари яна уйқуга кетди. Уйғонганда, унга шундай туюлди, аслида ўзига келганда, қуёш қоқ тепага чиқиб қолган эди. Бу вақт ичида одaм зоти ўтганга ўхшамайди.
Шу ётишда анча ётди. Бир вақти қандайдир овозлар эшитилди. Бошини кўтариб чақирай деса, кучи етмади. Қодирқул уларнинг ўзлари бекат томонга келаётгини қадамларининг яқинлашаётган овозидан сезди.
“Бу томондан юр, биронта пиёнистдадир, сўкиб солмасин яна”, - деган аёл овози эшитилди. Шундан кейин қадамлар узоқлашди, кейин эса умуман эшитилмай қолди. Қодирқул бор кучини йиғиб ўтканларга кўринсин деб, юзини кўча томонга буриб олди, яна ҳолисизланиб кўзларини юмди.
Эрини бозордан келмаганидан ҳовотирланган Бибисора боласини бешикка белаб, ташқарига чиқди. Биронта ўртоғини учратиб, тўй-пўйга кетгандир, ўйлади у. Лекин у бозор кийимида ҳеч қаерга бормас эди. Қодирқул ёзда кийиш учун бозорга узун яктагини оларди. Совуқ кунлари чопонда борарди. Кўйлакни доим тоззасини, шимни эса эскисини киярди.
Яктакни ўраб, сеткасига солиб олгандир, хулоса қилди Бибисора ва уйига кириб ётди. Эртасига тушгача ҳам эри келмагач, целлофан пакетга бир баклашка сув олиб, мактабдан энди келган ўнга кирган катта ўғли билан автобус бекатига келди. Бундай кунлари Тошқўрғoнга автобус юрмас эди, улар ўша томондан ўтадиган катта автобусга ўтириб олишди. Тошқўрғоннинг бурулишига келганда, ҳайдовчидан автобусни тўҳтатишни сўраб, тушиб қолишди. Нарёғига ярим соатлар пиёда юрилади.
Улар бекатга етиб келишганида, Қодирқул беҳуш ётар эди. Рангида қон йўқ. Фақат нафас олаётгани сезилиб турибди. Бибисора ўғилчасини қўрқитиб юбормаслик учун, даданг касал бўлиб қолган, мен машина ушлаб келай, деб югуриб катта йўлга кетди.
Нима қилишни билмай турган бола, дадасига тикилиб турарди. Пастки лабини ялагандек бўлиб Қодирқул ютинди. Ёш бўлишига қарамай, бола ерда ётган пакетдан баклашкани чиқариб, сувидан отасининг оғзига томизди.
Қодирқулнинг жонига ором кирди, кўзини очишга ҳаракат қилди. Бола қўллари билан дадасини бошини ушлаб, секин, “дада сизга нима бўлди?”- деб сўради. Боласини овозини эшитган Қодирқул, жилмаймоқчи бўлиб, бир нарсалар деди.
Уни касалхонага олиб келишди. Касалхонада Қодирқулнинг жони узилди. Докторлар мурдани уйга бериб юборишмади. Ўлим сабабини аниқлаш кераклигини айтишди. Уни текшириб кўришганда, кўпгина ички органлари йўқ эди. Бу жиноят иши эканлигини билган доктор, ёпиқ қозон ёпиқлиғича қолсин деб, югур-югур кўпайишидан қўрқиб, “инсульт” деб ташвих қўйиб берди. Қодирқулнинг жасадини қариндошлари олиб кетишди.
ОРЗИГУЛ
ORZIGUL
Posted by Orzigul at 8:57 AM
ЙЎҚОЛГАН ХЎРОЗ
Яхшилар бор экан дунёда (қўшиқдан).
Барчиной ёнғоқ, майиз,олтита патирни қоғозга ўраб, бир тугун қилди-да, тўр сеткага солди. Кийимларни эса ўғлининг баскетболга олиб юрадиган сумкасига жойлади.
Эрталаб Барчиной эри билан ғижжиллашиб қолган.
-Гаплашинг эди,одамлар олиб қолаябди-ку,албатта бизники кетиш керакми, молларни сотинг эди, - алам билан бақирди у, қўйнинг оғзидан чўп олмаган эрига.
-Гаплашдим, учта ўғилларинг бор экан, битта бўлганда бир иложини қилиш мумкин эди, деди. Унинг устига, Фахриддинингга ўхшаган баққуват,соғлам болага касал деб справка тўғрилаш қийин экан. Ҳеч бўлмаса унинг районнинг биринчи баскетболчиси бўлмаганда эди, ҳеч ким уни билмас эди. Ўшанда қолдиришнинг иложи бўлиши мумкин экан. Мен қолдира олмадим, қўлингдан келсa ўзинг олиб қол эди ,- ота ҳам бўш келмади бу сафар.
Барчинойнинг ҳамма боласи туғилганидан бўлиқ бўларди. Худо унга учта ўғил, учта қиз берди. Ўғилларини ҳақиқий Алпомишлар деса бўлади, жисмонан кучли, келишган болалар. Қизлари оппоқ-оппоқ дилбар қизлар. Кўрганнинг ҳаваси келади. Катта қизи Шаодатга мактабни битирмасдан совчилар кела бошлади. Кузда уни қишлоғидаги Назарбой аканинг ўғлига беришди.
Барчинойнинг кенжаси Хўрозвой тўртга кирган, у ҳаммасидан бошқача. Хўроз деган отни унга йиғиси қичқириққа ўхшагани учун қўйишди, аввал акалари Фахриддин, Салоҳиддинга ўхшатиб Аслиддин қўйишмоқчи бўлган. Кичкина бўлишига қарамай, Хўрозвой акаларининг гапларини ҳаммасидан ҳабардор бўлиб юради. Фахриддинни армияга кетишини ҳам Барчиной Хўроздан эшитган.
- Акам Афғонистонга урушга кетади, немисларни ўлдириб ташлайди, герой бўлади, кейин мен бораман. Мен командир бўламан, сиз командирларнинг ойиси бўласиз. - Хўроз ойисининг қучоғидан чиқиб, қоматини тик қилган ҳолда, ўнг қўлидаги тўрт бармоғини қулоғи билан қошининг орасига қўйиб, чест бераётган солдатлардек юриб кўрсатди.
Барчинойнинг ичига чироқ ёқса ёримайди. Урушга юбориш нималигини Барчиной жуда яхши билади. Онаси шўрлик учта бола билан эрини урушга кузатганда Барчиной бирга кирган экан. Онаси бутун умр кутиш билан ўлиб кетди. Барчиной эса, ота меҳри нималигини билмай ўсди. Хўроз ойисини хафа бўлиб ўтирганини кўриб, унинг бўйнидан қучиб, сочларини силаб, юзидан ўпиб қўйди.
Фахриддин ҳам урушга бораябди, уни ёш деб Барчиной уйлантиришни ҳали ўйламаган ҳам эди.” Фашистлар билан бўлган уришда афғонлар келиб ёрдам берганмиди, нимага унинг боласи етти ёт бегона юртга бориб уришиши керак экан?” - Ҳамма нарсадан ҳам шунисига у чидай олмас эди.
Фахриддинни Афғонистонга олиб кетишди.
Кунларнинг бирида ҳарбий коммиссариатдан уч киши келиб, Фахриддинни жангда ҳалок бўлганини, икки кундан кейин тобут олиб келинишини, дафн маросимига ҳарбийлар, раҳбар ходимлар, мактаб ёшлари қатнашишини айтиб таъзия билдириб кетишди. Бу хабарни эшитган Барчиной билан эри ўзини бутунлай йўқотиб қўйишди. Хайрият опаси, акаси, эрининг укалари бор экан, ҳовлини тайёрлаш, таъзияни ўтказишга улар бош-қош бўлиб туришди.
Тобутни айтганларидек икки кундан кейин кечга томон олиб келишди. Улар Фахриддинники деб иккита китобчадек нарса беришди. Биттасида унинг хужжатлари, расмлар, хатлар бор эди. Иккинчиси бир неча қават қоғозга ўралган бўлиб, скoч билан чиройлик қилиб ёпиштирилган эди. Фахриддин уни юрагимга яқин турсин деб кўкрагининг чап чўнтагида олиб юрар экан. Улар эхтиётлик билан очиб кўришса, Барчиной ёпган патирнинг бир тўғрами эди. Тобутни oлиб келган солдатлар иложи борича уни очмасликни тавсия қилишди. Очмаслик, мусулмончиликка тўғри келмаслигини, унинг устига болани кўрмай кўмиб юбориш умрбод армон бўлмасин деб, улар кечаси тобутни очишмоқчи бўлишди. Тобут билан аввора бўлиб юрган катталар Хўроз билан иши йўқ эди. Хўроз эса тобут атрофида "акам ўлдими, акам шуни ичидами," - деб гирди капалак бўлиб айланиб юрарди. Тобутни очишганда, у додлаб уйдан қочиб чиқди. Шундан кейин у тилдан қолди. Эртасига ҳовлини одам босиб кетганда ҳам, тобутни кўмишга олиб кетишаётганда ҳам Хўрознинг овози чиқмади.
Йиллар ўтиб Хўроз кўркам, хушрўй, бақувват йигит бўлди. Ёшлигида орзу қилган командирлиги бўлмади, у ҳаттоки мактабга бормади, ўқиш нималигини тушинмади ҳам. Ўша мудҳиш кундан кейин у бутунлай гапдан қолди. Докторларнинг, нервлари қаттиқ таъсирланган, кейинчалик тузалиб кетар, дегани ҳам ёлғон бўлди, табиблaр ҳам фойда бермади. Хўроз ақли заиф, гапирa олмaйдиган ногиронлар қаторидан жой олди. Барчиной ҳам тағдирига тан бериб, ярим юрак бўлди яшайверди. Худонинг олдида бандаси ожиз, албатта.
Улар қизларини чиқарди, Салоҳиддинини уйлантирди. Хўрозига эса, ёши уйланиш вақтидан анча ўтиб кетган бўлса ҳам, Барчиной бировнинг қизини сўраб бормади, ким ҳам қизини берар эди. Хўроз ўзини эплай олмаса, хотинни эплармиди.
Фахриддиндан кейин эри ҳам чўкиб қолди.” Болаларим орқамда қолсин эди.Болам ўлиб кетди,” - деб у айбдордай, ўзини ҳали кечира олмайди.
Хўроз акасидан ҳам баққувват, ақлий заифлик уни жисмоний томондан яна кучлироқ қилиб қўйган чамаси, дала ишларини бир ўзи эплаб ташлайди. Ишни унга кўрсатишса бас, чaрчаш нимa билмайди. Акаси Салоҳиддин районга қатнаб, алоқа бўлимида ишлайди, ҳовли ишларига унча қўшилавермайди.
Бир куни Барчиной қудасиникига тўйга бориб, эртасига уйга келганда, уйда Хўроз йўқ эди. Ҳеч қаерга бир ўзи боролмайдиган боланинг қаерга кетгани Барчинойни ташвишга солиб қўйди. Аввалига қариндошлардан кимдир уйига ёрдамга олиб кетгандир, деган ҳаёлга борди, аммо улар айтиб қўйган бўларди. Суриштирмаса Барчинойнинг юраги тинчимайди. Эрини, Салоҳиддинни қўшни қишлоқларга юбориб, ўзи опаси билан акасиникига караб йўл олди. Уларникида Хўроз йўқ эди. Эри ҳам, ўғли ҳам ҳеч қандай хабар олиб келишмади.
Кунлар ўтаверди, ҳеч қаерда Хўроз йўқ. Боладан, айниқса Хўроздай боладан тириклайин ажралиш Барчинойларга ҳамма нарсадан қийин эди. Ҳозир замон ёмон бўлиб кетган. Хўроз шўрликни биронта уйига яшириб, ишлатиш учун олиб ўтирган бўлса, у қочишни ҳам билмайди. Ҳеч ким унга овқат бермаса, сўраб емайди. У уйида бирон марта ўзи овқат сўрамаган, онаси ёки кеннойиси берган овқатни қолдирмай еб олар эди.
Хўрозни отаси ёки акаси чўмилтириб, гулдек қилиб қўйишарди, энди қай аҳволда юрганини Барчиной билмайди, қай аҳволда бўлса ҳам, соғ юрган бўлсин, деб уйларди. Ёмонларнинг қўлига тушиб қолса, улар уни гапиролмаслигини кўриб, устидан кулиб, уриб қийнаб қўйишади.
Қишлоғидан биттаси Хўрозга ўхшаган йигитни автобусга ўтираётганини қўрибди. Бу гапдан кейин уни бошқа колхоз, бошқа туманлардан қидиришди, Хўроз топилмади.
Туман ички ишлар бўлимидагилар ҳам, ҳарбий коммиссариатдагилар ҳам ҳеч нарса билишмас эди.
Хўроз ўзи уйга қайтиб келишни хам билмайди, унинг билгани -биров кўрсатган нарсани бажариш. Хўроз ойисини хафа бўлганини сезади шекилли, ёшлигидагидек сочларини силаб юзидан ўпиб қўярди, отинг нима десa хўроз бўлиб қичқиради, шу қоматига кўнгли жуда бўш, бировнинг уришганини дарров сезади, кўзидан ёши чиқиб, йиғлаб юборади, бошқа деярли ҳеч нарсани билмайди. Оёқлари лой бўлиб кетса, биров кўрсатиб, юр ювамиз демаса, ўзи шуни ҳам билмайди.
Барчинойларнинг оиласида икки ойдан бери тинчлик йўқ. Хўрозни қидирмаган жой қолмади. Фақат газеталарга эълон берилмади. Газета ҳам ҳозир фақат катта шаҳарларда ўқилса керак, уларнинг қишлоғида бирон киши обуна бўлмаган. Обуна бўлганлар бўлса ҳам, газетани олиб келувчи йўқ.
Барчиной қудаси билан Тошкентга келди. Улар бир Жўрабоев деган редакторга воқеани айтиб беришганда, у редактор текстини ҳам ўзи ёзиб, ундан бир тийин олмасдан, эълонни газетанинг навбатдаги сонига чиқаришини айтди.
Улар уйларига қайтиб келишди. Газета ўқйдиганлар бор экан. Тошқўрғон бозорининг олдидаги бекатда битта мактаб ўқитувчиси саҳарда Хўрозни топиб олибди. Тошкентдан хабар келгандан, Барчиной эри билан уни олиб келгани кетишди. Ўқитувчи Хўрозни ювинтириб, кийинтириб қўйган экан.
ОРЗИГУЛ
ORZIGUL
Posted by Orzigul at 1:57 PM
No comments:
Post a Comment
Newer Post Older Post Home
Subscribe to: Post Comments (Atom)
ЮИЛЕЙ
ЮБИЛЕЙ
ЮБИЛЕЙ
Бир даста гул билан Дилбарой уйга келганида болалари, неваралари, ҳаттоки ишдан доим кеч келадиган эри ҳам уйда экан. Дастурхон безатилган, келини Ёрқиной бор санъатини ишга солиб, аччиқ-чучукдан тортиб корейсча-ю французча салатларгача тайёрлаб қўйган. Ошхонада газ плитасининг устида бир томонда манти қасқон қайнаб турибди, иккинчисида қайнатма шўрва. Меҳмонлар келишига ҳали вақт бўлса ҳам ҳамма тайёр, ясаниб олишган. Бугун унинг туғилган куни.
-Ойижон туғилган кунингиз билан яна бир бор тaбриклайман.
-Юзга киринг.
-Ишда яхши ўтирдингизларми?
Дилбарой қўлидаги гулдастани келинига бериб, кийимини алмаштириб чиқиш учун хонасига кириб кетди. Бу кенг хонада ҳеч нарса анча вақтдан бери ўзгармаган. Кроват, унинг устида чиройлик хитой чойшаби, деразадаги пардалар икки томонга суриб қўйилган. Дилбарой хонани доим ёп-ёруғ бўлиб туришини ҳоҳлайди. Шу томонлама улар эри билан бир бирига ўхшашмайди, эри уйни ярим қоронғу бўлиб туришини ёқтиради.
Бурчакда Дилбаройнинг столи турибди, атир-упа, қалам, тароқ шу столнинг тортмасида сақланади. Кроватнинг чапида катта кийим жавони, бир томонида унинг, иккинчи томонида эрининг кийимлари.
Деворда - суратлар. Мана бу суратда у жуда ёш кўринади, бундан йигирма йил олдин олинган. Ўшанда улар бу шаҳарга энди кўчиб келишган эди. Эрини янги ташкилотга бошлиқ қилиб юборишганди. Аслида Дилбарой пойтахт шаҳарда туғилган, ўқиган. Олийгоҳни битириб катта корхонага аввал оддий ходим бўлиб ишга кирди, бир йил ўтгач, уни бўлим бошлиги қилиб сайлашди. Дилбарой ишини шунчалик яхши кўрганидан, чарчаш нима билмасди, бошлиқнинг гапига қараганда, у ишлаганда ором олиб ишларди.
“Шанба - якшанба кунларини ёмон кўраман мен, ҳамма уй ишлар шу кунларга қолади, эрталабдан кечгача тинмайман, мен ишда эмас, уйда чарчайман”, - дер эди касбдошларига.
Бир куни ҳазилкаш Нигор “агар ишингиздан кетишга тўгри келса нима қиласиз?” - деганида, “мен хеч қачон кетмайман, фақат учта сабаб билан кетишим мумкин, биринчиси - ўлсам, иккинчиси - корхона ёпилса, лекин тарихда бундай корхона ҳеч қаерда, ҳеч қачон ёпилмаган, учинчиси - шу шаҳардан кўчиб кетсам,”- деган эди.
Кўчиб кетишди. Дилбарой ишдан кетишга мажбур бўлди. Бошлиғи унинг кетаётганини эшитиб анча хафа бўлди, кейин кетишининг сабабини эшитгач, улар кўчаётган шаҳарда ҳам вазирликнинг корхонаси борлигини, бошлиғига Дилбарой тўғрисида айтиб қўйишини, жой бўлса ўша ерда ишласа яхши бўлишини айтди.
Иш бор экан. Бу ерга ҳам бўлим бошлиғи қилиб қобул қилинди. Янги одамлар билан ишлаш дастлаб анча қийин бўлди.
Исми жизмига монанд ёшгина Дилбаройни, бўлим бошлиғи қилиб олинганига кўплар ҳайратланиб қарар, Дилбарой эса ўттизга кирганнинг ёшлиги қолибдими, болаларимнинг каттаси мактабга бораябди деб ҳисобларди, бошқалар эса уни қандайдир каттаконнинг қариндоши деб қабул қилишди. Лекин Дилбаройлар бу шаҳарда ҳеч кимни танишмасди, эрини юборишмаганда, бу ерлар унинг етти ухлаб тушига кирмаган.
Бир байрам олдидан у ўринбосарига пул бериб, ташқаридаги дўкончадан бир пачка откритка олиб келишни буюрди. Кейин кадрлар бўлимидан олган рўйхат бўйича ҳамма бўлим бошлиқларига энг яхши тилаклар билдириб табрикнома йўллади.
Эртаси куни унинг ҳонасига бир қарри чол кириб келди, қўлида у ёзган откритка. Ўзини лаборатория бошлиғи Маннон Акбаров эканлигини айтиб таништирди. Қизим, охирги йигирма йилда ҳамкасбларнинг бировга табрикнома ёзганини эшитмагандим, бу ерда ҳамма бир-биридан қўрқиб, бир-бирини кўролмай ишлашса керак, қандайдир дуо кетиб, меҳр-оқибат қолмаган,- деб жуда ўйланиб юрардим. Кеча сизнинг илиқ сўзларингизни ўқиб, биринчи қаватдан сизни кўргани чиқиб келаябман. Ўзгаларга яхшилик тилайдиганлар ҳам ҳали борлигига кўнглим кўкларга етди, раҳмат, деб кетди. Дилбарой у кишини зинагача кузатиб қайтиб келганида, ўринбосари Маргарита Петровна, бу одам қирқ йил олдин шу корхонанинг бошлиғи бўлиб ишлаганини, оиласи йўқлиги учун нафақага чиқмасдан ҳозиргача ишлаб юришини айтиб берди.
Жонини жабборга бериб ишга киришиб кетган Дилбарой, тездa илғорлар сафига қўшилиб олди. Кaсаба бирлашмасининг кўчма қизил байроғи уларнинг бўлимидан Советлар тузими йўқ бўлгунча бошқа бўлимга кўчмади.
Дилбаройнинг фикрича корхоналарида “кексалар ҳурматда, ёшлар иззатда” бўлиб иш давом этарди.
Унинг ташаббуси билан эллик, олтмиш, олтмиш бешга кирганлaрнинг юбилейлaри нишонланадиган бўлди Маннон Акбаровнинг етмиш беш йиллиги ҳам шу ерда нишонланди.
Мобода мажлислар залида бирон сабаб билан юбилей ўтказилмай қолса эълонлар тахтaсига корхона бoшлиғи, бўлимлар номидан табрикнома ёзиб қўйиларди. Дилбарой касаба бирлашмасига ёки корхона бoшлиғига кириб юбилярга бир ойлик пул ундириб берарди. Бир одамга умри давомида бир марта пул ажратилса, корхона касодга учрамаслигини Дилбарой пойтахтдаги ишидан жуда яхши биларди. Агар пул беришмаса, бирон совға ташкиллаштирарди.
Кўп нарса бoшлиққа бoғлиқ, албатта. У келгандан бери шу йигирма йил ичида тўққизта бошлиқ алмашди. Улар ҳам ҳар хил бўлади. Бир вақти Собир Номозов деган бошлиқ бўлган эди. Яхши одам, ишни ҳам яхши билади, лекин роса қўрқоқ эди. Бирон янгилик қилишмоқчи бўлса, юқоридагилар нима дейди, бу давлат мулкига ҳиёнат қилиш эмасми, деб турaрди. “Кўп жoйларда компьютер ўтказишаябди, биз ҳам олайлик” деган гапга, “йўқ, вазирлик ўзи берса олaмиз, бўлмаса ўзимиз сўрамаймиз” деб жавоб берган. Бошқа кўп нарсаларга ҳaм сaлбий жавоб қилар эди.
Дилбаройнинг қўлида ишлаб нафақага кетаётган Ноиланинг эллик йиллигига ҳеч бўлмаса oйликнинг ярмигача совға пули ажратинг деб ёзиб борган аризасигa қўл қўймаган. Оxири Дилбарой ўзининг уйидан совға тaйёрлаб, корхона номидан берган. Ноила қанчалик xурсанд бўлиб кетган эди.
Азиза опа, Ўктам ака… бу йиллар ичида нечтa юбилей бўлган. Бадриддин Ҳайриддинов билан Асад аканинг олтмиш йилликлари ҳам яхши ўтганди. Уч йилдан кейин Пайғамбар ёшларини уйда ўтказамиз деб ваъда беришганди. Иккаласи ҳам бу ёшга етишмади. Бадридди акa бир йилдан кейин, озроқ ўтмай, Асад aка ҳам жаннати бўлиб кетишди. Одам эртага нима бўлишини билмайди. Ҳайрият ўшандa ҳам Дилбарой ташаббускор бўлган. Қўшниси, бир вақтлар биргa ишлаган Лаъли опа ҳалигачa эллик йиллигини эслаб, Дилбаройга раҳмат айтиб юрaди.
Қизиқ бошқалар ҳаётмикан? Тайёр маҳсулотлaр бўлимидаги Муҳторов, уларнинг қаватида ишлаган Ҳамидовалар-чи?
Ҳозирги бошлиқнинг ишлаганига уч йилдан ошди. Ҳамма жойга бурнини тиқиб юрадиган ҳабарчи Аҳмад-сичқоннинг гапига қараганда, бошлиқни етти пуштигача суриштирибди, унинг боболари қозоқларда чорикор бўлиб ишлашган экан. Умуман бошлиқнинг авлодлари камбағаллардан чиққан. Профессор қайнатаси ёрдамида у ишга жойлашиб кўтарилган экан. Дилбарой бундақаларда сал чўчиб туради, ҳaр қалай кўзи тўймаган бўлиши мумкин; лекин бошлиқ Дилбаройни жуда ҳурмат қилади. Дилбаройнинг томоғига бир нарса тиқилиб қолгандек бўлди, кўзидан ёш чиқиб кетди. Ҳурмати бошидан қолсин.
Бугун ишда у куни билан эшикни пойлаб ўтирди. Tиқ этса, туриб эшикни очиб кўради, лекин ҳеч ким, ҳаттоки ўзининг бўлимидагилар ҳaм унинг элликка киришини эсига ҳам келтирмади. Эрталаб пишириб келган ош, сомсалар совиб қолмасдан келишса яхши бўларди. Бугун ҳар кунгидан иш кўпроқ, балки сал иш камайганда келишар.
Тушлик пайти ходимлардан иккитаси биз ошхонага кетаябмиз деб айтиб кетди. Ўзлари билан овқат олиб келганлaр эса кунингидек кийим алмаштирадиган хонага ўтиб кетишди. Дилбарой ҳам борманглар, мен овқат олиб келганман, демади. Xўрлиги келиб кетди. Ғурури йўл қўймади.
Иш вақти тугагунча хонасида ҳужжатлар билан шуғилланган бўлиб чиқмай ўтирди. Ҳамма кетиб бўлгач, олиб келган овқатларни музлатгичга жойлаб, ташқарига чиқди. Дилбaрой ишдан биринчи марта чарчаб чиқиши. Оёқларига тош боғлаб қўйилгадек зўрға судраларди, секин қадaмлар билан чиқиб, орқасига ўгрилиб эшигага бир қараб қўйди, қоравулга калитни топшириб, кўчага чиқди.
У уйи томонга эмас, автобус бекати томон юрди,бозорга боради.
Кўз олдига раҳматли Маннон Акрамов келди. Балки у кишининг гаплари ростдир, ҳақиқатдан бу ерга дуо кетгандир. Ахир шунчa ишлаб олгaн раҳмати шу бўлдими.
Дилбарой бозордан катта чиройлик гулдаста сотиб олди-да, уйига қараб равона бўлди…
У кийимларини алмаштириб залга чиқишдан aввал деразага қаради, кўзига ҳар доим чўғдек бўлиб кўриниб турaдиган корхонаси, ҳозир унга бегона эди. “Эрага кўчамиз, ўғлимга деб олган уйга кўчамиз,” - қарор қилди, эрининг катта уйга кўчайлик дейдиган гапига ҳамиша “йўқ”, деб жавоб берадиган, Дилбарой.
ОРЗИГУЛ
ORZIGUL
Posted by Orzigul at 9:28 PM
ЮБИЛЕЙ
Бир даста гул билан Дилбарой уйга келганида болалари, неваралари, ҳаттоки ишдан доим кеч келадиган эри ҳам уйда экан. Дастурхон безатилган, келини Ёрқиной бор санъатини ишга солиб, аччиқ-чучукдан тортиб корейсча-ю французча салатларгача тайёрлаб қўйган. Ошхонада газ плитасининг устида бир томонда манти қасқон қайнаб турибди, иккинчисида қайнатма шўрва. Меҳмонлар келишига ҳали вақт бўлса ҳам ҳамма тайёр, ясаниб олишган. Бугун унинг туғилган куни.
-Ойижон туғилган кунингиз билан яна бир бор тaбриклайман.
-Юзга киринг.
-Ишда яхши ўтирдингизларми?
Дилбарой қўлидаги гулдастани келинига бериб, кийимини алмаштириб чиқиш учун хонасига кириб кетди. Бу кенг хонада ҳеч нарса анча вақтдан бери ўзгармаган. Кроват, унинг устида чиройлик хитой чойшаби, деразадаги пардалар икки томонга суриб қўйилган. Дилбарой хонани доим ёп-ёруғ бўлиб туришини ҳоҳлайди. Шу томонлама улар эри билан бир бирига ўхшашмайди, эри уйни ярим қоронғу бўлиб туришини ёқтиради.
Бурчакда Дилбаройнинг столи турибди, атир-упа, қалам, тароқ шу столнинг тортмасида сақланади. Кроватнинг чапида катта кийим жавони, бир томонида унинг, иккинчи томонида эрининг кийимлари.
Деворда - суратлар. Мана бу суратда у жуда ёш кўринади, бундан йигирма йил олдин олинган. Ўшанда улар бу шаҳарга энди кўчиб келишган эди. Эрини янги ташкилотга бошлиқ қилиб юборишганди. Аслида Дилбарой пойтахт шаҳарда туғилган, ўқиган. Олийгоҳни битириб катта корхонага аввал оддий ходим бўлиб ишга кирди, бир йил ўтгач, уни бўлим бошлиги қилиб сайлашди. Дилбарой ишини шунчалик яхши кўрганидан, чарчаш нима билмасди, бошлиқнинг гапига қараганда, у ишлаганда ором олиб ишларди.
“Шанба - якшанба кунларини ёмон кўраман мен, ҳамма уй ишлар шу кунларга қолади, эрталабдан кечгача тинмайман, мен ишда эмас, уйда чарчайман”, - дер эди касбдошларига.
Бир куни ҳазилкаш Нигор “агар ишингиздан кетишга тўгри келса нима қиласиз?” - деганида, “мен хеч қачон кетмайман, фақат учта сабаб билан кетишим мумкин, биринчиси - ўлсам, иккинчиси - корхона ёпилса, лекин тарихда бундай корхона ҳеч қаерда, ҳеч қачон ёпилмаган, учинчиси - шу шаҳардан кўчиб кетсам,”- деган эди.
Кўчиб кетишди. Дилбарой ишдан кетишга мажбур бўлди. Бошлиғи унинг кетаётганини эшитиб анча хафа бўлди, кейин кетишининг сабабини эшитгач, улар кўчаётган шаҳарда ҳам вазирликнинг корхонаси борлигини, бошлиғига Дилбарой тўғрисида айтиб қўйишини, жой бўлса ўша ерда ишласа яхши бўлишини айтди.
Иш бор экан. Бу ерга ҳам бўлим бошлиғи қилиб қобул қилинди. Янги одамлар билан ишлаш дастлаб анча қийин бўлди.
Исми жизмига монанд ёшгина Дилбаройни, бўлим бошлиғи қилиб олинганига кўплар ҳайратланиб қарар, Дилбарой эса ўттизга кирганнинг ёшлиги қолибдими, болаларимнинг каттаси мактабга бораябди деб ҳисобларди, бошқалар эса уни қандайдир каттаконнинг қариндоши деб қабул қилишди. Лекин Дилбаройлар бу шаҳарда ҳеч кимни танишмасди, эрини юборишмаганда, бу ерлар унинг етти ухлаб тушига кирмаган.
Бир байрам олдидан у ўринбосарига пул бериб, ташқаридаги дўкончадан бир пачка откритка олиб келишни буюрди. Кейин кадрлар бўлимидан олган рўйхат бўйича ҳамма бўлим бошлиқларига энг яхши тилаклар билдириб табрикнома йўллади.
Эртаси куни унинг ҳонасига бир қарри чол кириб келди, қўлида у ёзган откритка. Ўзини лаборатория бошлиғи Маннон Акбаров эканлигини айтиб таништирди. Қизим, охирги йигирма йилда ҳамкасбларнинг бировга табрикнома ёзганини эшитмагандим, бу ерда ҳамма бир-биридан қўрқиб, бир-бирини кўролмай ишлашса керак, қандайдир дуо кетиб, меҳр-оқибат қолмаган,- деб жуда ўйланиб юрардим. Кеча сизнинг илиқ сўзларингизни ўқиб, биринчи қаватдан сизни кўргани чиқиб келаябман. Ўзгаларга яхшилик тилайдиганлар ҳам ҳали борлигига кўнглим кўкларга етди, раҳмат, деб кетди. Дилбарой у кишини зинагача кузатиб қайтиб келганида, ўринбосари Маргарита Петровна, бу одам қирқ йил олдин шу корхонанинг бошлиғи бўлиб ишлаганини, оиласи йўқлиги учун нафақага чиқмасдан ҳозиргача ишлаб юришини айтиб берди.
Жонини жабборга бериб ишга киришиб кетган Дилбарой, тездa илғорлар сафига қўшилиб олди. Кaсаба бирлашмасининг кўчма қизил байроғи уларнинг бўлимидан Советлар тузими йўқ бўлгунча бошқа бўлимга кўчмади.
Дилбаройнинг фикрича корхоналарида “кексалар ҳурматда, ёшлар иззатда” бўлиб иш давом этарди.
Унинг ташаббуси билан эллик, олтмиш, олтмиш бешга кирганлaрнинг юбилейлaри нишонланадиган бўлди Маннон Акбаровнинг етмиш беш йиллиги ҳам шу ерда нишонланди.
Мобода мажлислар залида бирон сабаб билан юбилей ўтказилмай қолса эълонлар тахтaсига корхона бoшлиғи, бўлимлар номидан табрикнома ёзиб қўйиларди. Дилбарой касаба бирлашмасига ёки корхона бoшлиғига кириб юбилярга бир ойлик пул ундириб берарди. Бир одамга умри давомида бир марта пул ажратилса, корхона касодга учрамаслигини Дилбарой пойтахтдаги ишидан жуда яхши биларди. Агар пул беришмаса, бирон совға ташкиллаштирарди.
Кўп нарса бoшлиққа бoғлиқ, албатта. У келгандан бери шу йигирма йил ичида тўққизта бошлиқ алмашди. Улар ҳам ҳар хил бўлади. Бир вақти Собир Номозов деган бошлиқ бўлган эди. Яхши одам, ишни ҳам яхши билади, лекин роса қўрқоқ эди. Бирон янгилик қилишмоқчи бўлса, юқоридагилар нима дейди, бу давлат мулкига ҳиёнат қилиш эмасми, деб турaрди. “Кўп жoйларда компьютер ўтказишаябди, биз ҳам олайлик” деган гапга, “йўқ, вазирлик ўзи берса олaмиз, бўлмаса ўзимиз сўрамаймиз” деб жавоб берган. Бошқа кўп нарсаларга ҳaм сaлбий жавоб қилар эди.
Дилбаройнинг қўлида ишлаб нафақага кетаётган Ноиланинг эллик йиллигига ҳеч бўлмаса oйликнинг ярмигача совға пули ажратинг деб ёзиб борган аризасигa қўл қўймаган. Оxири Дилбарой ўзининг уйидан совға тaйёрлаб, корхона номидан берган. Ноила қанчалик xурсанд бўлиб кетган эди.
Азиза опа, Ўктам ака… бу йиллар ичида нечтa юбилей бўлган. Бадриддин Ҳайриддинов билан Асад аканинг олтмиш йилликлари ҳам яхши ўтганди. Уч йилдан кейин Пайғамбар ёшларини уйда ўтказамиз деб ваъда беришганди. Иккаласи ҳам бу ёшга етишмади. Бадридди акa бир йилдан кейин, озроқ ўтмай, Асад aка ҳам жаннати бўлиб кетишди. Одам эртага нима бўлишини билмайди. Ҳайрият ўшандa ҳам Дилбарой ташаббускор бўлган. Қўшниси, бир вақтлар биргa ишлаган Лаъли опа ҳалигачa эллик йиллигини эслаб, Дилбаройга раҳмат айтиб юрaди.
Қизиқ бошқалар ҳаётмикан? Тайёр маҳсулотлaр бўлимидаги Муҳторов, уларнинг қаватида ишлаган Ҳамидовалар-чи?
Ҳозирги бошлиқнинг ишлаганига уч йилдан ошди. Ҳамма жойга бурнини тиқиб юрадиган ҳабарчи Аҳмад-сичқоннинг гапига қараганда, бошлиқни етти пуштигача суриштирибди, унинг боболари қозоқларда чорикор бўлиб ишлашган экан. Умуман бошлиқнинг авлодлари камбағаллардан чиққан. Профессор қайнатаси ёрдамида у ишга жойлашиб кўтарилган экан. Дилбарой бундақаларда сал чўчиб туради, ҳaр қалай кўзи тўймаган бўлиши мумкин; лекин бошлиқ Дилбаройни жуда ҳурмат қилади. Дилбаройнинг томоғига бир нарса тиқилиб қолгандек бўлди, кўзидан ёш чиқиб кетди. Ҳурмати бошидан қолсин.
Бугун ишда у куни билан эшикни пойлаб ўтирди. Tиқ этса, туриб эшикни очиб кўради, лекин ҳеч ким, ҳаттоки ўзининг бўлимидагилар ҳaм унинг элликка киришини эсига ҳам келтирмади. Эрталаб пишириб келган ош, сомсалар совиб қолмасдан келишса яхши бўларди. Бугун ҳар кунгидан иш кўпроқ, балки сал иш камайганда келишар.
Тушлик пайти ходимлардан иккитаси биз ошхонага кетаябмиз деб айтиб кетди. Ўзлари билан овқат олиб келганлaр эса кунингидек кийим алмаштирадиган хонага ўтиб кетишди. Дилбарой ҳам борманглар, мен овқат олиб келганман, демади. Xўрлиги келиб кетди. Ғурури йўл қўймади.
Иш вақти тугагунча хонасида ҳужжатлар билан шуғилланган бўлиб чиқмай ўтирди. Ҳамма кетиб бўлгач, олиб келган овқатларни музлатгичга жойлаб, ташқарига чиқди. Дилбaрой ишдан биринчи марта чарчаб чиқиши. Оёқларига тош боғлаб қўйилгадек зўрға судраларди, секин қадaмлар билан чиқиб, орқасига ўгрилиб эшигага бир қараб қўйди, қоравулга калитни топшириб, кўчага чиқди.
У уйи томонга эмас, автобус бекати томон юрди,бозорга боради.
Кўз олдига раҳматли Маннон Акрамов келди. Балки у кишининг гаплари ростдир, ҳақиқатдан бу ерга дуо кетгандир. Ахир шунчa ишлаб олгaн раҳмати шу бўлдими.
Дилбарой бозордан катта чиройлик гулдаста сотиб олди-да, уйига қараб равона бўлди…
У кийимларини алмаштириб залга чиқишдан aввал деразага қаради, кўзига ҳар доим чўғдек бўлиб кўриниб турaдиган корхонаси, ҳозир унга бегона эди. “Эрага кўчамиз, ўғлимга деб олган уйга кўчамиз,” - қарор қилди, эрининг катта уйга кўчайлик дейдиган гапига ҳамиша “йўқ”, деб жавоб берадиган, Дилбарой.
ОРЗИГУЛ
ORZIGUL
Posted by Orzigul at 9:28 PM
Subscribe to:
Posts (Atom)