Боймирза Хайит: ВАТАНИМНИ ЗИЁРАТ ЭТТИМ

Ватан ва хуррият. Бу икки суз узини билган инсонлар учун муккаддас бир ма'но ва ма'сулият манбаи. Аллоху-таоланинг инсон калбига жойлаштирган жоннинг бир булагидир. Ватан ва унинг мустакиллиги учун жон куйдириш ба'зи одамлар учун бир фарз экан, ба'зилари учун эса, ё факатгина бир "суз"дан, ёки "Ватан" никоби остида шахсий манфаатларини уйлашдан иборатдир. Барчамиз ватансевармиз. Лекин бу хаммамизнинг "ватанпарвар" булганимиз ма'носига келмайди. Бунинг сабабларини шу макола билан изохлашга харакат киламан.


Мен хам куп вактлардан буён Миллий Истиклол майдонида ватансеварлар ва ватанпарварлар орасидаман. Буни хеч ким инкор килмаса керак. Туркистоннинг истиклоли учун кимнинг кайси даражада рол уйнаганига келажакда тарихчиларимиз бахо беришади.


Ватан дардига тушиб, истикбол да'воси учун курашишга бел боглаганимдан бери бир кун келиб халкимизнинг хурриятга эришажагига хеч шубха килмадим. 52 йилдан купрок вакт мобайнида ватанимдан жудоликда яшадим ва бу озодлик учун курашда узимнинг муносиб еримни олдим. Кизил Армияда жангга кирганим ва харб асири булиб колган 2 йилу 6 ой ва 12 кунлик бир заман хаётимнинг энг ма'носиз кисми эди. 15 март 1942 йилда Миллий Озодлик харакатига кушилдим ва у вактдан бери бу харакатнинг ичида фаолият курсатиб келяпман.


Туркистон масаласи буйича очик-ойдин айтган фикрларим Коммунистик Совет диктатурасининг ва у билан ма'нодош булган Рус шовинизмининг газабини уйготди. Бу боис Совет пропагандасиининг тигига дучор булдим.


Кулимдаги материалларга асосланиб, узимни куп йиллар Совет хужумларига дучор булган ва талофот курган, кувгиндаги бир фикр одами булганимни айта оламан. Собик Совет тарихчиларидан урганганимга кура шуроларнинг менга карши нашр килган китоб, рисола, маколалари, телевидение ва радио программаларининг жами сони 1000ни ошмокдадир. Буларга карамасдан Совет таргибот машинасининг ёлгонларини фош киладиган хеч бир асар ёзмадим.


Совет тузумининг менга карши жиддий тарздаги ёлгон таргиботи Горбачевнинг замонида, я'ни 1989дан бошлаб оз булса хам ижобий томонга узгара бошлади. Лекин бу менга карши уюштирилган бухтонларнинг тугаганини билдирмас эди. Эскиси кадар бухтон ва тухматлар килинмаётган булса хам гох-гох бошимга Совет пропагандачиларининг тухмат ва хакоратлари ёгиб турди.


Мисол учун, 1989 йил сентябрь ойида Истанбулда Туркистонликларнинг Курултойи булди. Узбекистон Совет хукуматининг маддохи "Совет Узбекистони" газетасининг 1989 йил 15 декабрь сонида Дарвеш Али никоби остида "Улганни тирилтиришга уринганлар" сармавхали бир макола ёзилди. Маколада шу тухматлар бор эди: "Хар ким отнинг кашкасидек жуда якиндан таниган Боймирза Хайит яна бошка улкаларга сафарга чикди. У борган мамлакатларда Урта Осиё жумхуриятларидаги коммунистик зулмни ифода килувчи баёнотлар бермокда... Бу йилнинг сентябрь ойида у Туркистонлик кувгинлар орасида Советларга карши сиёсий фаолиятини кучайтириш учун Туркиянинг Истанбул шахрига борди".


Мен 1989 йил ичида Туркияга хеч борган эмасман. Буни гоят яхши билганлари холда Совет ялогини яловчилар ёлгон ёзишдан хеч чекинишмади.


1989 йилнинг март ойида "Бирлик" халк харакатининг бир митинги вактида шоир Дадахон Хасан кувгиндагиларнинг ватанларига кайтишлари учун имкон берилишини талаб килди. Совет мафкурачилари "Бирлик" халк харакатига карши чикиб Дадахоннинг бу истагини рад килган бир аснода "Совет Узбекистони" газетасининг 1989 йил 10 март сонида шу мантиксиз ва ахмокона фикр билдирилди:


"Унинг (Дадахон Хасан назарда тутуилаяпти. - Б.Х.) айтишича, асли Туркистонли булиб, хозирги пайтда чет элда яшаётганларнинг уз аждодлари тупрогига кайтиб келишлари лозим эмиш... Дадахонга кура улар халк хозир булиб кутиб турган ватанларини согинаётган эканлар. Айни пайтда Хитлернинг саркити булиб бизга карши курашган Боймирза Хайитни хам баробар олиб келишлари шарт эмиш..."


Газетанинг ёзишича митинг вактида кабул килинган карорлар орасида мухим булган масала йук эмиш. Газета асабийланишга давом этиб, "Мухим карорлар олинган булсайди, улар Туркистонни ташкил этиш, Боймирза Хайитга та'зим килиш демократик иттифок асосида хукумат билан келишиш каби карорлар билан бирлаштирилиши керак булар эди", деб истехзо килмокда. Расмий бир газетанинг юкорида айтилган ёлгонларини юзага чикариш унчалик кийин булмаса керак. Газета ва уни бошкарувчиларнинг узлари хам билганларидек миллий хаётимизда, харакатимизда ва фикримизда хеч качон Боймирза Хайитга та'зим килиш каби хаёл булмаган ва булиши хам мумкин эмас. Инсонларни инсонларга та'зим килдириш факат коммунист хукуматларга оид булган бир усулдир.


"Совет Узбекистони"нинг юкорида баён килинган васвасасидан уч ой утмасдан менинг устимни доимо коплашга уриниб келган кора булутлар биринчи марта хакикат нурининг куч-кудрати та'сирида кок уртасидан иккига айрилди. Шоир ва депутат Мухаммад Солих билан газетачи Анвар  Жўрабоев уртасида Мухаммад Солихнинг Нью-Йоркда утказган Навруз байрами ва Америка саёхати билан тегишли фикрларини ва таасуротларини ифода килувчи бир сухбат булиб утади. Бу сухбат "Ёш ленинчи" газетасининг 23 июнь (1990 йил) сонида "Такдир курашдир") сарлавхаси билан босилиб чиккан.


Бу сухбатда Мухаммад Солих "Боймирза Хайит чет элда яшаётган ватандошларимиз ичида энг машхур шахс сифатида билинмокдадир", деб айтган. Анвар  Жўрабоев эса уз фикрларини шундай ёзади: "Хозирча иккаламиз хам Боймирза Хайитни Ватан хоини булмаганлигини айтишга жур'ат килолмаймиз. Биз харфларни укишга бошлаганимиздан буён хам радиодан хам матбуотдан Боймирза Хайитнинг хоин ва Гитлернинг ялок яловчиси булганлиги ва бунга ухшаш сузларни куп марта укидик ва эшитдик. Лекин бу одамнинг хоинлигини исбот килувчи далиллар тополмаганимиз учун факатгина унга таалукли эмас балки чет элларда яшаган ва хоин э'лон килинган бошка юртдошлар хакида купрок ва жиддий уйлаш кераклигига ишондим".


Бу ва бунга ухшаш фикр ва тушунчалардан кейин Ватанимизда менинг хаккимда олдингиларга нисбатан жуда хам юмшок фикрлар айтила бошланди. Аммо коммунистик тушунча бунга чидай олмади ва советларнинг улуг авлодлари "перестройка ва гласность" окимларини бор кучи билан амалга ошираётган пайтларида хатто Мухаммад Солих ва Анвар  Жўрабоев каби инсонларнинг фикрларига карши курашга утдилар.


"Ёш Ленинчи" газетасининг 1990 йил 5 июль сонида М.Шаропов исмли шахс "Чалкаш тадбиркор" сарлавхали маколада шуларни ёзди:


"Хозирги замонда ёшларимизни куяберинг, хатто оксокол инсонларимиз хам "узлиги" хакида фикр чалкашлиги билан юзма-юз колаяптилар. Доимий узгаришларда булган бу замонда "халк душмани" ва "соткин" дея билинган инсонлар хакида бугун яхши фикрлар айтилмокда. Утган кунларнинг бирида бир газетанинг 23-сонида (Ёш Ленинчи" газетаси назарда тутилаяпти) журналист Анвар  Жўрабоев билан Узбекистон халк депутати, шоир Мухаммад Солих уртасида булиб утган сухбатнинг мавзуси Боймирза Хайит ва унинг хаёти эди. Сухбатда биринчи марта унинг хаёти тамоман узгача бир нуктаи назардан бахоланди. Хакикат аслида хам шунаками? Мен бу шахснинг уруш йилларидаги фаолиятига таалукли Давлат Хавфсизлик Кумитаси - КГБда сакланган хужжатларни бир неча марта укиш имконига эга булдим. Шу сабабли сухбатни укиган кунимдан бери жуда хам безовта булдим. Кулимга калам олдим ва хамма нарсани очик-ойдин ёзишга ахд килдим".


Юкоридагилардан куриниб турганидек, бу гапларни ёзган одам менинг хаккимда КГБ архивларини бир неча марта титкилаб чиккан эмиш. Демакки, хакиккатан ишончли (!) одам. Шундай килиб Шаропов менга тегишли булган тухматларни навбати билан бирин-кетин айта бошлайди. Эски хаммом, эски тос. Шароповнинг сузларига жавоб беришим мумкин эди. Лекин буни ма'кул курмадим. Зеро, рухсиз ва иймонсиз инсонларга карши бир суз айтиш менга халкимизнинг "Эшакнинг кулогига танбур чертиш унга завк бермайди" сузларини эслатади.


Бу ерда Совет таргиботининг шармандасини чикариш ниятида эмаскман. Факат Совет мафкурачиларининг нима учун менинг оркамга тушганлиги сабабини ёзиш керак деб уйлайман. Шароповнинг куйидаги сузлари бу хилдаги фиску-фасодлар нима учун у кунларнинг мухим масаласи булганлигини курсатмокдадир.


Шаропов шуларни ёзади: "Улуг ватанпарвар доктор Боймирза Хайитнинг гоялари гуё бугунги улкамизнинг янги миллий сиёсатининг фойдасига айланмокдадир". Шароповнинг топган бу тухматларига карши хеч булмаса бир икки зиёлимиз чикиб узларини унга карши фикрларини айтишлари керак эди.


Коммунистик фикрларнинг, карашларнинг у замондаги таржимони ва ёйувчиси булган "Правда" газетаси, Тошкентда нашр килинаётган "Правда Востока" газетасининг редактори Рубен Сафаровнинг хам бир маколаси босилди. Сафаров менинг бир китобимни хануз босилмагани тугрисида "Озодлик" радиосидан эшиттирилган фикрга карши жавоб бериб эски айблашларни такрорлади.


ХАККИМДА ИЖОБИЙ ФИКРЛАРНИНГ ЁЗИЛАБОШЛАНИШИ


Бизнинг мунавварларимиздан ба'зилари 1991 йилдан бошлаб Туркистоннинг миллий масалалари ва бу масалаларга менинг кандай ёндашганлигим, кандай фикрда булганим хаккида юртдошларга тугри ма'лумот берабошладилар. Туркистон ва унинг ичида булган Узсекистонда биринчи марта ойлик "Мулокот" даргиси тугридан-тугри мен билан гаплашиб, менинг фикрларимни юртдошларимизга етказиш жасоратини курсатди. Бу мажмуа эски пайтда Узбекистон Коммунистик партияси Марказий комитетининг ижтимоий-сиёсий рупори сифатида нашр этиб келинганди. Бу журналнинг Бош мухаррири уринбосари Ислом Усмонов чет элда яшаётган узбекларнинг хаёти мавзуси билан шугулланиб, улар хаккида ма'лумот олишга, танишишга харакат килиб, тадкикотлар олиб бормокда эди. Узбекистонни бундан аввал зиёрат килган Захриддин Мирзо ва Доктор Темур Хужаугли билан килинган алохида-алохида мулокотларни хам нашр этган эди. У менга ёзган бир хатида мажмуа учун бир сухбат тайёрлаш истаги борлигини айтди. Мен унинг туккиз саволига 1991 йил январь ойида жавобимни юбордим. Исломбек менинг билан сухбатни узининг кириш сузи билан бирга журналнинг 1991 йил май ойи сонида э'лон килди. Сухбат, менинг ёзувларим хеч узгартирилмаган холда журналнинг 62-91 бетларида босилди.


Мен унинг саволларига чин юракдан, самимият билан жавоб берган эдим. Бу сухбат "Узбекистон адабиёти ва сан'ати" газетасининг 1991 йил 23 июль сонида хам чоп килинган ва мен олган хабарларга караганда уни юртдошларимиз жуда яхши кабул килишган ва уларда ижобий фикрлар уйготишга сабаб булган.


Совет коммунизми ва Совет Россияси абадийдир, деб уйлаган ва уларга жон-дилдан хизмат килган Узбекистоннинг коммунистик хокимиятидагилар менинг фикрларимга яна дуч келиб бехузур булишипти. "Мулокот" журналига интервью берган юртдошларимиз Зухриддин Мирзо ва Темур Хужауглига карши хеч кандай хужум ва кампания уюштирилмаганди. Зеро мен бу сухбатимда якин замондаги Совет даврида бошимиздан утган вокеа-ходисаларни очикдан-ойдин, хеч нарсани яширмасдан ошкора ёзган эдим. Ислом Усмоновнинг кириш сузлари ва менинг фикрларим Узбекистон Коммунистик партияси Марказий комитетини жуда безовта килган ва шу туфайли менга карши хужум бошлатилипти. Бундан ташкари Ислом Усмонов, журналнинг секретари Журабоев ва Бош мухаррири Барот Бойкобиловга огир шаклда тазйиклар килинган. Менинг сухбатимни босганлари учун сурок килинганлар. Лекин маколанинг босилишига тарафдор булган инсонлар маколанинг босилишига карши булганларга нисбатан купчиликни ташкил килган. Коммунистик партия ва Россия тарафдорлари Узбекистон президенти Ислом Каримовга куп норозилик мактублари юборганлар. Бошка томондан, журналнинг хай'ат а'золаридан бири булган халк шоири, айни пайтда Президент кенгашининг а'зоси Шукрулло, Ёзувчилар союзи а'зоси Турсунов, Узбекистон Фанлар Академиясининг мухбир а'золари Ахмедов ва Пулатовлар эса Каримовга журнал атрофида кутарилган шов-шувни асоссиз эканлигини, "Мулокот" журнали чет элда яшаган туркистонликлар хаккида ёзаркан ма'сулуятни йукотмаганини ургулаб мактублар йуллашган. Узбекистон Коммунистик партиясининг янги отаси Каримов бу мактубларга хеч кандай жавоб бермаган...


Булардан кейин нималар булгани хаккида суз юритмокчиман. Сухбат босилгандан 20 кун сунгра 1991 йил 20 июнь куни журналнинг нашр хай'ати мажлисга чакирилган. Мажлисда Шоди Каримовнинг "Такдир изтироби" маколаси ва Ислом Усмоновнинг мен билан килган сухбатлари мухокама килинган. Натижада "Макола коммунист Усмонов томонидан тайёрланган холда Боймирза Хайит оддий шахс эмаслиги, унинг фикрлари зиддиятли эканлиги ва буларни хисобга олмасдан, бу мавзу билан шугулланган муассасаларнинг Боймирза Хайитга оид хужжатларни яхшилаб урганмасдан унинг фойдасига хал килингани бахонаси билан Усмоновни коралаш ва жазо бериш учун карор кабул килинган.


!991 йил 24 июнь куни журналнинг Тахрир хай'ати ва парткоми йигилишиб, мен билан килинган сухбатни кайтадан мухокама килишган. Йигилишда катнашган Тахрир хай'ати а'зоси ва Президентнинг Фан, маданият ва матбуот ишлари буйича маслахатчиси Бахтиёр Назаров ва Сиёсатшунослик институти (собик Коммунистик партиянинг Олий мактаби) ректори Искандаров сухбат уларга укитилмасдан нашр килинганига э'тироз билдиришган. (1991 йилнинг июнь ойи бошларида Назаров билан Берлиндаги халкаро Урал-Олтой Конгрессида учрашган эдик. Факат бу инсон менинг сухбатим туфайли чиккан бахс ва мунокашалар хаккида хеч гапирмаганди.) Охири бу масалани Узбекистон Компартияси Марказкомининг Мафкура булимига юборишга карор килинган.


1991 йил 29 июнь куни Компартиянинг Тошкент вилояти комитети мажлислар залида Марказком Мафкура булимининг а'золари йигилишган ва Марказком секретари К.Юсупов доклад килган. Ана шундан кейин Узбекистон Коммунистик партияси собик биринчи секретари Нуриддин Акромович Мухитдинов узининг хаёт йулига тааллукли бир нутк сузлаган. Сунгра мажлисдагилар у кишидан "Мулокот" журналининг 5-сонидаги Боймирза Хайит билан килинган сухбатни укиганмисиз, деб сурашган. Мухитдиновнинг бу саволга жавоби шундай булган:


"Мен журналга обуна эмасман. Аммо сухбатни укидим. Тугри, кейинги пайтларда матбуотда хар хил фикрлар чикмокда. Билолмадим, "Мулокот" бу сухбатни нашрга тайёрлар экан, нимани муљаллаган. Мен шахсан Боймирза Хайитни танимайман ва хеч курмаганман. Аммо Наманган шахрида ишлаган пайтларимда унинг у ерда мактаб директори булганлигидан хабарим бор. Москвада Марказий Комитетда секретарь булиб ишлаганимда эса унга тегишли куп нарсаларни эшитганман. Унинг "Туркистон 20 асрда" номли асари русчага таржима килинган эди. Мен бу асарни укидим. Туркистон куллар мамлакатига айланди, дейилган, у ерда. Унинг бу тарздаги фикрларига хаммамиз хайратланар эдик. Куп вакт утгандан кейин мутасадди ташкилотлар текширув ишларини олиб бордилар ва у бу асарнинг 90 проценти Америка Кушма Штатларнинг Марказий Разведка Бошкармаси тайёрлаган материаллардан фойдаланиб ёзилгани ма'лум булди. Бу билан у узининг хакикий юзини фош килганди. Яна анча вакт утгандан кейин эса узбек зиёлилари хам уз фикрларини билдирганлар. Мен шахсан "Мулокот" журнали мухарририга телефон килиб турт савол бермокчиман: 1. Бахсимизнинг мавзуси булаётган сухбатни босишдан максад нима эди? 2. Улкамизда катта узгаришлар булаётган бир пайтда бу маколанинг босилиши учун кандай сабаблар бор? 3. Журнал чиккан пайтда бу мавзу билан алокаси булган уруш ветеранларининг фикрларига нима учун ер берилмади? 4. Бу сухбат совет одамлари учун кутлуг ой саналган май ойида босилишини кандай тушунмок керак?"


Советларнинг собик югурдаги менинг хаккимда нима деса десин, аммо бу тухматга жавоб бериши керак. Менинг "Туркистон 20 асрда" номли китобим Америка Разведка Бошкармасининг материалларидан эмас, аксинча Европа кутубхоналарида узок вакт туккан пешона теримнинг махсули уларок дунёга келди. Совет пропагандистлари менга ташланар экан, сурбетларча менинг америкаликларнинг хизматида булганлигимни иддао килишмокда. Москванинг идоралари билсинларки, мен хеч качон Америка ташкилотлари билан ишламадим. Узбекистон коммунист хукумати бу сафар хам Мухитдиновнинг огзидан чиккан сузларни менга карши тухмат сифатида фойдаланишга ният килган.


1991 йил 1 август куни журналнинг Бош мухаррири ва партия ташкилоти секретари Узбекистон Коммунист партияси Марказий комитетига чакирилганлар. Тафтиш комиссиясида "Мулокот"да нашр килинган сухбат мухокама килинган. Бу йигилишни Тафтиш комиссияси раиси муовини П.Алисич олиб борган (бу одам хали хам Президент ёнида ишлаб келмокда). Бу йигилишда "Мулокот" масаласини Тафтиш комиссияси умумий мажлисида куриб чикишга карор килинган. Уша куни соат 16да комиссиянинг 20га якин а'зоси катнашган йигилишни Комиссия раиси Йулдошев олиб борган (бу одам хозир Узбекистон парламентининг раиси). Комиссия раиси муовини Иногомов "Мулокот" журналидаги сухбат билан алокали нутк сузлаган. Сунгра Узбекистон Коммунистик партияси Марказкоми Мафкура булимининг бошлиги уринбосари Саиджонов жуда хам тутокиб кетиб, журнални "Ватан хоини Боймирза Хайит билан килинган сухбатни босиб жуда катта хатога йул куйган", деб айблаган. Бош мухаррир Бойкобиловнинг сузларидан кейин ёзувчи Ислом Усмоновга суз берилган. Мажлисдагилар Усмоновга "Боймирза Хайит билан сухбатни нашр килиш фикри кимдан чиккан?", деган ма'нода савол беришган. Усмонов жавобида Боймирза Хайит хаккида хар хил ва карама-карши фикрларнинг борлиги сабабли бу масалага тугри ёндошиб хакикатни уртага чикариш максадида бу ишга кул урганини айтган.


Бошка партия мансабдорлари хам гапиришгандан кейин "Мулокот" журналининг номини "Э'тикод" деб узгартиришга карор килинган. Бундан кейин "Э'тикод" журнали Узбекистон Компартияси Марказкомининг "Инсон ва сиёсат" журналига илова сифатида нашр килинишга бошланган. Шундай килиб манзара "тамоша курники, замона зурники" кабилига ухшаган бир тус олган.


1991 йил август ойининг охирида мустакиллик э'лон килингандан 1 йил сунгра хам Узбекистон Халк демократик партияси "Мулокот" эмас. "Э'тикод" журналини нашр килишни давом эттирмокда. Бу билан Халк демократик партияси Узбекистон Коммунистик партиясининг меросхури эканлиги яна бир марта исботланди.


МУСТАКИЛЛИК Э'ЛОН КИЛИНГАНДАН КЕЙИН УЗБЕКИСТОННИНГ ФИКР ХАЁТИДА МЕНГА НИСБАТАН КАРАШЛАР


Туркистондаги Совет жумхуриятлари ва уларнинг ичидаги Узбекистон мустакиллигини э'лон килгандан кейин куп вакт утмасдан менга каратилган совгк хаво окими яна оркага кетабошлади. Истиклол э'лон килинмасдан олдин менинг хаккимда ижобий фикрлар айтила бошланган эди. Узбек зиёлилари менинг ба'зи маколаларимни узбек туркчасига угира бошлашганди. Бир кисм зиёлиларимиз мени тугри тушуниш ва халкка тугри тушунтириш учун харакат килдилар. Ватан тупрогига кадам куйишимдан 9 кун аввал шоир Миразиз А'замнинг "Узбекистон адабиёти ва сан'ати" газетасида (3.07.92) "Боймирза Хайит ва шахсияти", Ислом Усмонов ва Мухаммад Хайдарнинг "Ватан энди меники" сарлавхали маколалари менга йуналган ойдинлик кунларининг келганини дастлабки белгилари эди. Табиийки, мен узим хаккимда ёзилабошланган фикр ва маколаларнинг нашр килинишини истиклолимизнинг биринчи меваси сифатида бахолаган эдим ва шундай уйлашда давом этмокдаман.


Узбекистон радиосининг "Ватандош" программасида ва телевидениеда менинг хаккимда яхши фикрлар айтилмокда эди. Саудия Арабистонидаги ватандошларимизнинг берган хабарларига караганда "Ватандош" радиоси 1992 йил 11 майдаги программасида мени хам истиклол мужохиди сифатида танитган. Бу мени ва ватандошларимизни жуда севинтирди.


Истиклол шарофати билан утган замонларда менга карши каратилган Совет хужумининг камайиб бораётганини курганим учун кувонган эдим. Узбекистон Ёзувчилар союзининг 1991 йил октябрь ойида утказилган Х Конференциясида шоир Нурали Кобул менинг Ёзувчилар союзига а'зо килинишимни таклиф килган ва таклиф Конференция тарафидан э'тирозсиз кабул килинган. Ёзувчилар союзининг раиси кимматли дустимиз Одил Ёкубовдан 1991 йил 22 октябрь куни соат 17.46да куйидаги телеграммани олдим: "Узбекистон Ёзувчилар союзининг Х Конференциясида Сизни машхур бир тарихчи, адабиёт танкидчиси ва илм одами булганингизни хисобга олиб Ёзувчилар союзига а'золикка кабул килиш тугрисида карор кабул килди. Бу сабабдан Сизни табриклаймиз ва соглик-саломатлик тилаб коламиз. Энг якин замонда Сиз билан куришиш нияти билан Ёзувчилар союзининг раиси Одил Ёкубов".


Юкорида баён килинган яхши хабардан 5 ой 8 кун кейин 1992 йил 31 март куни бошка бир телеграмма олдим. Бу телеграммада шундай дейилганди:


"Хурматли Боймирза Хайит. Узбекистон Ёзувчилар союзининг Мукофотлар комитети ва Пропаганда маркази номидан Сизнинг Чулпон мукофотига лойик курилганингизни Сизга билдираётганимиздан узимизни бахтиёр деб хис килаяпмиз. Шу билан бирга Навруз байрамингиз билан кутлаймиз.


Ёзувчилар союзининг раиси Жамол Камол, Пропаганда маркази раиси Тура Мирзо".


Чулпон каби буюк бир шоир, мужохид ва шахидимизнинг номи берилган бир мукофотнинг менга лойик деб топилганлигидан жуда хам кувондим.


Бу мукофотнинг икки мухожир "Туркчи-Туркистончи" (проф.Ахад Андижон ва менга) берилганлиги ватанимиздаги зиёлилар билан чет эллардаги юртдошлар ичидаги солохиятимизнинг ортишига сабаб буладиган бир тушунчани хам келтириб чикармокда эди.


1992 йилнинг бошидан э'тиборан Ватанда мени тушунганларнинг сони борган сари ортмокда, деб уйлардим ва бундан хурсанд булган эдим. Лекин собик Совет сохтакорлигининг янги бир сасик хиди эсабошлаган тоза хавони булгади. Бу сасик хидни хукук доктори Борис Аронович Миринскийнинг маколаси оркали хис килдим. Бу одам "Халк ва демократия" журналининг 1992 йил 2 сонида "Инсон хукуклари химоячилари нима учун жонбозлик курсатишаяпти" сарлавхали маколасида янги бир фитнани бошлатди.


"Фанатик ватансеварликни уз халкини кунгилдан севишдан айирмок керак. Миллий тил масаласида сул радикализм Ватансеварлик эмас, аксинва унинг тескарисидир. Узбекистон Ёзувчилар союзининг охирги конференциясида Хитлар Олмониясига вишдонан хизмат килган, сунгра фаолият кийимини социологиянинг кунимиздаги кийими билан алмаштирган Боймирза Хайитнинг ташкилотга бус-бутун хукукий а'зо килиб олинишини кандай бахолаш мумкин? Унинг эски ватани Узбекистон уруш даврида етимлар уйи холига келган вактларда Олмон хавфсизлик ташкилоти ва Туркистон Легионининг кандай фаолият курсатганини бахолаш учун етарли ма'лумотлар булса керак".


Менинг Миринскийга ухшаган рус шовинистларининг истиклолимиз замонида муаммо яратишга уринишлари ва ахмокона фикрлари билан машгул буладиган вактим йук. Коммунистик диктаторликнинг энг тантанали даврида менга карши йуналтирилган айблар ва Туркистон масаласига каратилган тушунчаларимни рад килганларга “Соме проблемс оф модерн хистори оф Туркистан", "Туркистан унд дер ориент" ва"Дие кунст дер верлеумдунген аус Москау"каби асарларимда очикдан-очик жавоб берган эдим. Булардан кейин Совет хукуматига бошка жавоб ёзмадим. Истиклолимизга эришгандан 5 ой кейин собик Совет мафкурасининг ва зулм тузумининг бир мисоли "Халк ва демократия" журналида собик Совет фикрларини такрорлаган эди. Миринскийнинг тухматларига жавоб беришни энди уйлаб турганимда "Эрк" газетасининг 16 сонида (24.04.1992) И.Аллаёровнинг "Империал тушунча ва хаёт тарзидан воз кечмок истиклол мажбуриятидир" сарлавхали маколаси босилди. Миринский ва унга ухшаганлар "Эрк" газетасида чиккан бу маколада айтилган фикрларни укигандан кейин, тахмин киламанки, инсофга келиб колса керак:


"Чет элларда туриб халкимизнинг манфаатларини химоя килиб яшаган Боймирза Хайит тугрисида Миринский доимо ёзиб келган ва иккиюзлик билан уни "Хитлер Олмониясига хизмат килган, фашист кийимини социолигиянинг модерн костюми билан алмаштирган инсон" сифатида танитишга уриниб келмокда ва айрича унинг Ёзувчилар союзига а'зо килинганига э'тироз билдирмокдадир. Боймирза Хайитнинг Миринскийга ухшаганлардан ва уларнинг хужумидан химоя килиш килиш керак эмас, зеро у бунга мухтож эмас. Лекин унинг асарларини кандай булса ушандай халкимизга етказиб бериш лозимдир".


Билмадим, Ёзувчилар союзи Миринскийга бирон бир жавоб бердими?


ВАТАН ЗИЁРАТИМНИНГ БОШЛАНИШИ


1991 йилдан буён купчилик зиёлиларимиздан "Качон Ватанга келасиз? Сизни халк кутмокдадир" каби хаяжонли хабарларни олмокда эдим. 1991 йилнинг декабрь ойи бошларида Узбекистон Тарих институти директори профессор Аскаров билан чет элда 3 кун сухбат килиш имконини топдик. Бунинг орасида менинг Ватанга боришим мавзусида хам гаплашдик.


Менинг Ватанга бориш масалам Ватанда ва ташки дунёда узлуксиз мухокама килинмокда эди. 1992 йилнинг январь ойида вафот килган углим Бекмирза (Телман) менинг Ватанга да'ват килинишим учун кариндошлар ва юртдошлар орасида фаолият бошлатган. Кейинрок эса бу харакатни набирам Шухрат давом эттирган. Наманган вилоятидан мингларча юртдошим президент Каримовга мурожаат килиб менинг Ватанга боришим хаккида ёрдам беришни илтимос килишган. Ба'зи кишилар набирам Шухратга "Агар урушга борганлардан рухсат олмасанг бувангни Ватанга кабул килдиролмайсан" деганлар. Шухрат Уйчи ва Наманган шахарларида яшаган уруш ветеранларидан рози эканликларини билдирувчи тилхат олиб Уйчи туман хокимлигида тасдиклатган ва Тошкентга юборган.


Шунга ухшаш Узбекистоннинг бошка жойларида хам менинг Ватанга боришим кераклиги тугрисида айтилган купдан-куп ижобий фикрлар юзага чикмокда эди.


Мухожиратда яшаган Туркистонликларнинг лидерлари хам Президент Каримовнинг менинг Ватанга боришимга рухсат берилиши мавзусида талабларини билдиришган. 1991 йил декабрь ойида профессор Ахат Андижон (туркиядаги жамият раиси) Каримовдан Доктор Боймирза Хайит ва Вали Каюмхоннинг Ватанга киришларига рухсат берилиши тугрисида илтимос килган.


Президент Каримов 1992 йил апрель ойида Саудия Арабистонига борган вактида мухожир туркистонликлардан Ахмад Али Туркистоний хам Боймирза Хайитнинг Ватанга бориши учун рухсат берилишини утиниб сураган. Улканинг ичида ва ташкарисида булган юртдошларимизнинг талаблари Узбекистон хукуматини бехузур килмокда эди.


Мен Ватандан таклифнома келиши тугрисида хеч кандай ма'лумотга эга эмасдим. Шундай бир пайтда Узбекистон парламенти Фан, та'лим ва маданий меросни саклаш комитети раиси ва Узбекистон Фанлар Академиясининг Тарих институти директори Ахмадали Аскаровдан кирилл харфлари билан ёзилган куйидаги факс хушхабарини олдим:


"Узбекистон парламентининг 9-йигилишида турли сабаблар билан ташки улкаларда яшаётган ватандошларимизга Узбекистонга эркин келиб кетиш хаккини берадиган тарихий карор кабул килинди. Шу сабабли мен Узбекистон парламентининг Фан, та'лим ва маданий меросни куриклаш комитети раиси ва Узбекистон Фанлар Академияси Тарих институтининг директори сифатида узингизга ма'кул булган хар кандай бир вактда Сизни рафикангиз билан Узбекистонга да'ват киламан.


Узбек халки ва унинг зиёлилар армияси Сизни 50 йилдан буён идеология сохасида она юрт Туркистоннинг мустакиллиги учун асарлари билан курашган оловли бир ватандош сифатида танимокда. Энди биз Сиз каби кучли бир олим билан биргаликда, бир сафда республикамиз мустакиллиги учун курашишимизнинг фойдали булишига ишонамиз. Мустакил Узбекистоннинг илмий жамоаси Сизни кутмокда.


Хурмат билан - Узбекестон Олий мажлиси Фан, та'лим ва маданий меросни куриклаш комитети раиси ва Узбекистон Фанлар Академияси Тарих институтининг директори Аскарали Аскаров, 25.05.92."


Таклифнома жуда нозик бир тил билан ёзилганди. Бундан ташкари Аскаров кайта-кайта телефон килди. Узбекистон Ташки ишлар министри Абдуразоковнинг виза берилиши билан алокали телеграммаси хам Бонн шахридаги Рус элчихонасига келган эди. У пайтдаги Россиянинг Люксембург элчиси Чингиз Айтматов хам куп ёрдам берди. Виза берилди. Ватан йулининг менга очилишидан жуда хам севинган эдим. Сафарга чикиш асносида бизга узок замонлардан бери дуст булган Кайнар оиласи хам (Азиза, доктор Айфер ва Мурат) биз билан бирга боришга ва хамрох булишга ахд килдилар.


АЛХАМДУЛИЛЛОХ, ВАТАНДАМАН


2.07.1992. Соат 6.30да Узбек Хаво Йулларига оид бир учок билан Тошкент тайёрагохига кундик. Учок ичидаги радиокарнайдан "Боймирза Хайитни кутаётибмиз" деган хабар берилди. Президентнинг Фан, маданият ва матбуот масалалари буйича маслахатчиси Бахтиёр Назаров, профессор Аскаров, Жамол Камол ва бошка зиёлилар кутаётган эканлар. Улар билан учрашиб, тайёрагохнинг кахвахонасида чой ичдик. Ташкарига чиккандан кейин Америкадан келган Сайид Бурхоннинг кизи видеокамера билан фильмга ола бошлади. Бахтиёр мендан такрор тиз чукиб ерни упишимни истади. Бу истак менинг туйгуларимни топтади. Бу сохта сахнадан кунглим айниди. Аммо ноилож такрор тиз чукиб тупрокни упдим. Бизни кутиб олган юртдошларимиздан бирортасида на фотоаппарат ва на видеокамера бор эди. Сунгра "Туркистон" мехмонхонасига келдик. Ва бизни мехмон килаётган йигирма йигирма беш киши билан биргаликда нонушта килдик.


Нонуштадан аввал мехмонхонага Ташки ишлар вазири келди ва биз самимий бир шаклда кучоклашдик. Вазир жаноблари "Анвардан салом бор" деди, мен хам "Лутфан, менинг саломларимни унга етказинг" дедим. Ташки ишлар вазирига чет элларнинг хеч булмаса ба'зиларида Узбекистон элчихонаси очилиши кераклигини ва мустакилликни мустахкамлаш учун мухожирлардан фойдаланмок лозимлигини баён этдим. Вазир жаноблари "Бизнинг пулимиз оз, хозир биз халкга нон топиш билан машгулмиз" деди. Бироз нафасни ростлаб олгандан кейин "Мухожирлар Узбекистонга масжид куриш учунгина келмокдалар", деб кушиб куйди. Мен унга "Иншоллох, бу хусусда, я"ни мухожирлар хаккида такрор гаплашамиз" дедим.


                                                        (давоми бор)                                                                    HARAKAT дан  олинди.

No comments: