Боймирза Хайит: ВАТАНИМНИ ЗИЁРАТ ЭТТИМ

Ватан ва хуррият. Бу икки суз узини билган инсонлар учун муккаддас бир ма'но ва ма'сулият манбаи. Аллоху-таоланинг инсон калбига жойлаштирган жоннинг бир булагидир. Ватан ва унинг мустакиллиги учун жон куйдириш ба'зи одамлар учун бир фарз экан, ба'зилари учун эса, ё факатгина бир "суз"дан, ёки "Ватан" никоби остида шахсий манфаатларини уйлашдан иборатдир. Барчамиз ватансевармиз. Лекин бу хаммамизнинг "ватанпарвар" булганимиз ма'носига келмайди. Бунинг сабабларини шу макола билан изохлашга харакат киламан.


Мен хам куп вактлардан буён Миллий Истиклол майдонида ватансеварлар ва ватанпарварлар орасидаман. Буни хеч ким инкор килмаса керак. Туркистоннинг истиклоли учун кимнинг кайси даражада рол уйнаганига келажакда тарихчиларимиз бахо беришади.


Ватан дардига тушиб, истикбол да'воси учун курашишга бел боглаганимдан бери бир кун келиб халкимизнинг хурриятга эришажагига хеч шубха килмадим. 52 йилдан купрок вакт мобайнида ватанимдан жудоликда яшадим ва бу озодлик учун курашда узимнинг муносиб еримни олдим. Кизил Армияда жангга кирганим ва харб асири булиб колган 2 йилу 6 ой ва 12 кунлик бир заман хаётимнинг энг ма'носиз кисми эди. 15 март 1942 йилда Миллий Озодлик харакатига кушилдим ва у вактдан бери бу харакатнинг ичида фаолият курсатиб келяпман.


Туркистон масаласи буйича очик-ойдин айтган фикрларим Коммунистик Совет диктатурасининг ва у билан ма'нодош булган Рус шовинизмининг газабини уйготди. Бу боис Совет пропагандасиининг тигига дучор булдим.


Кулимдаги материалларга асосланиб, узимни куп йиллар Совет хужумларига дучор булган ва талофот курган, кувгиндаги бир фикр одами булганимни айта оламан. Собик Совет тарихчиларидан урганганимга кура шуроларнинг менга карши нашр килган китоб, рисола, маколалари, телевидение ва радио программаларининг жами сони 1000ни ошмокдадир. Буларга карамасдан Совет таргибот машинасининг ёлгонларини фош киладиган хеч бир асар ёзмадим.


Совет тузумининг менга карши жиддий тарздаги ёлгон таргиботи Горбачевнинг замонида, я'ни 1989дан бошлаб оз булса хам ижобий томонга узгара бошлади. Лекин бу менга карши уюштирилган бухтонларнинг тугаганини билдирмас эди. Эскиси кадар бухтон ва тухматлар килинмаётган булса хам гох-гох бошимга Совет пропагандачиларининг тухмат ва хакоратлари ёгиб турди.


Мисол учун, 1989 йил сентябрь ойида Истанбулда Туркистонликларнинг Курултойи булди. Узбекистон Совет хукуматининг маддохи "Совет Узбекистони" газетасининг 1989 йил 15 декабрь сонида Дарвеш Али никоби остида "Улганни тирилтиришга уринганлар" сармавхали бир макола ёзилди. Маколада шу тухматлар бор эди: "Хар ким отнинг кашкасидек жуда якиндан таниган Боймирза Хайит яна бошка улкаларга сафарга чикди. У борган мамлакатларда Урта Осиё жумхуриятларидаги коммунистик зулмни ифода килувчи баёнотлар бермокда... Бу йилнинг сентябрь ойида у Туркистонлик кувгинлар орасида Советларга карши сиёсий фаолиятини кучайтириш учун Туркиянинг Истанбул шахрига борди".


Мен 1989 йил ичида Туркияга хеч борган эмасман. Буни гоят яхши билганлари холда Совет ялогини яловчилар ёлгон ёзишдан хеч чекинишмади.


1989 йилнинг март ойида "Бирлик" халк харакатининг бир митинги вактида шоир Дадахон Хасан кувгиндагиларнинг ватанларига кайтишлари учун имкон берилишини талаб килди. Совет мафкурачилари "Бирлик" халк харакатига карши чикиб Дадахоннинг бу истагини рад килган бир аснода "Совет Узбекистони" газетасининг 1989 йил 10 март сонида шу мантиксиз ва ахмокона фикр билдирилди:


"Унинг (Дадахон Хасан назарда тутуилаяпти. - Б.Х.) айтишича, асли Туркистонли булиб, хозирги пайтда чет элда яшаётганларнинг уз аждодлари тупрогига кайтиб келишлари лозим эмиш... Дадахонга кура улар халк хозир булиб кутиб турган ватанларини согинаётган эканлар. Айни пайтда Хитлернинг саркити булиб бизга карши курашган Боймирза Хайитни хам баробар олиб келишлари шарт эмиш..."


Газетанинг ёзишича митинг вактида кабул килинган карорлар орасида мухим булган масала йук эмиш. Газета асабийланишга давом этиб, "Мухим карорлар олинган булсайди, улар Туркистонни ташкил этиш, Боймирза Хайитга та'зим килиш демократик иттифок асосида хукумат билан келишиш каби карорлар билан бирлаштирилиши керак булар эди", деб истехзо килмокда. Расмий бир газетанинг юкорида айтилган ёлгонларини юзага чикариш унчалик кийин булмаса керак. Газета ва уни бошкарувчиларнинг узлари хам билганларидек миллий хаётимизда, харакатимизда ва фикримизда хеч качон Боймирза Хайитга та'зим килиш каби хаёл булмаган ва булиши хам мумкин эмас. Инсонларни инсонларга та'зим килдириш факат коммунист хукуматларга оид булган бир усулдир.


"Совет Узбекистони"нинг юкорида баён килинган васвасасидан уч ой утмасдан менинг устимни доимо коплашга уриниб келган кора булутлар биринчи марта хакикат нурининг куч-кудрати та'сирида кок уртасидан иккига айрилди. Шоир ва депутат Мухаммад Солих билан газетачи Анвар  Жўрабоев уртасида Мухаммад Солихнинг Нью-Йоркда утказган Навруз байрами ва Америка саёхати билан тегишли фикрларини ва таасуротларини ифода килувчи бир сухбат булиб утади. Бу сухбат "Ёш ленинчи" газетасининг 23 июнь (1990 йил) сонида "Такдир курашдир") сарлавхаси билан босилиб чиккан.


Бу сухбатда Мухаммад Солих "Боймирза Хайит чет элда яшаётган ватандошларимиз ичида энг машхур шахс сифатида билинмокдадир", деб айтган. Анвар  Жўрабоев эса уз фикрларини шундай ёзади: "Хозирча иккаламиз хам Боймирза Хайитни Ватан хоини булмаганлигини айтишга жур'ат килолмаймиз. Биз харфларни укишга бошлаганимиздан буён хам радиодан хам матбуотдан Боймирза Хайитнинг хоин ва Гитлернинг ялок яловчиси булганлиги ва бунга ухшаш сузларни куп марта укидик ва эшитдик. Лекин бу одамнинг хоинлигини исбот килувчи далиллар тополмаганимиз учун факатгина унга таалукли эмас балки чет элларда яшаган ва хоин э'лон килинган бошка юртдошлар хакида купрок ва жиддий уйлаш кераклигига ишондим".


Бу ва бунга ухшаш фикр ва тушунчалардан кейин Ватанимизда менинг хаккимда олдингиларга нисбатан жуда хам юмшок фикрлар айтила бошланди. Аммо коммунистик тушунча бунга чидай олмади ва советларнинг улуг авлодлари "перестройка ва гласность" окимларини бор кучи билан амалга ошираётган пайтларида хатто Мухаммад Солих ва Анвар  Жўрабоев каби инсонларнинг фикрларига карши курашга утдилар.


"Ёш Ленинчи" газетасининг 1990 йил 5 июль сонида М.Шаропов исмли шахс "Чалкаш тадбиркор" сарлавхали маколада шуларни ёзди:


"Хозирги замонда ёшларимизни куяберинг, хатто оксокол инсонларимиз хам "узлиги" хакида фикр чалкашлиги билан юзма-юз колаяптилар. Доимий узгаришларда булган бу замонда "халк душмани" ва "соткин" дея билинган инсонлар хакида бугун яхши фикрлар айтилмокда. Утган кунларнинг бирида бир газетанинг 23-сонида (Ёш Ленинчи" газетаси назарда тутилаяпти) журналист Анвар  Жўрабоев билан Узбекистон халк депутати, шоир Мухаммад Солих уртасида булиб утган сухбатнинг мавзуси Боймирза Хайит ва унинг хаёти эди. Сухбатда биринчи марта унинг хаёти тамоман узгача бир нуктаи назардан бахоланди. Хакикат аслида хам шунаками? Мен бу шахснинг уруш йилларидаги фаолиятига таалукли Давлат Хавфсизлик Кумитаси - КГБда сакланган хужжатларни бир неча марта укиш имконига эга булдим. Шу сабабли сухбатни укиган кунимдан бери жуда хам безовта булдим. Кулимга калам олдим ва хамма нарсани очик-ойдин ёзишга ахд килдим".


Юкоридагилардан куриниб турганидек, бу гапларни ёзган одам менинг хаккимда КГБ архивларини бир неча марта титкилаб чиккан эмиш. Демакки, хакиккатан ишончли (!) одам. Шундай килиб Шаропов менга тегишли булган тухматларни навбати билан бирин-кетин айта бошлайди. Эски хаммом, эски тос. Шароповнинг сузларига жавоб беришим мумкин эди. Лекин буни ма'кул курмадим. Зеро, рухсиз ва иймонсиз инсонларга карши бир суз айтиш менга халкимизнинг "Эшакнинг кулогига танбур чертиш унга завк бермайди" сузларини эслатади.


Бу ерда Совет таргиботининг шармандасини чикариш ниятида эмаскман. Факат Совет мафкурачиларининг нима учун менинг оркамга тушганлиги сабабини ёзиш керак деб уйлайман. Шароповнинг куйидаги сузлари бу хилдаги фиску-фасодлар нима учун у кунларнинг мухим масаласи булганлигини курсатмокдадир.


Шаропов шуларни ёзади: "Улуг ватанпарвар доктор Боймирза Хайитнинг гоялари гуё бугунги улкамизнинг янги миллий сиёсатининг фойдасига айланмокдадир". Шароповнинг топган бу тухматларига карши хеч булмаса бир икки зиёлимиз чикиб узларини унга карши фикрларини айтишлари керак эди.


Коммунистик фикрларнинг, карашларнинг у замондаги таржимони ва ёйувчиси булган "Правда" газетаси, Тошкентда нашр килинаётган "Правда Востока" газетасининг редактори Рубен Сафаровнинг хам бир маколаси босилди. Сафаров менинг бир китобимни хануз босилмагани тугрисида "Озодлик" радиосидан эшиттирилган фикрга карши жавоб бериб эски айблашларни такрорлади.


ХАККИМДА ИЖОБИЙ ФИКРЛАРНИНГ ЁЗИЛАБОШЛАНИШИ


Бизнинг мунавварларимиздан ба'зилари 1991 йилдан бошлаб Туркистоннинг миллий масалалари ва бу масалаларга менинг кандай ёндашганлигим, кандай фикрда булганим хаккида юртдошларга тугри ма'лумот берабошладилар. Туркистон ва унинг ичида булган Узсекистонда биринчи марта ойлик "Мулокот" даргиси тугридан-тугри мен билан гаплашиб, менинг фикрларимни юртдошларимизга етказиш жасоратини курсатди. Бу мажмуа эски пайтда Узбекистон Коммунистик партияси Марказий комитетининг ижтимоий-сиёсий рупори сифатида нашр этиб келинганди. Бу журналнинг Бош мухаррири уринбосари Ислом Усмонов чет элда яшаётган узбекларнинг хаёти мавзуси билан шугулланиб, улар хаккида ма'лумот олишга, танишишга харакат килиб, тадкикотлар олиб бормокда эди. Узбекистонни бундан аввал зиёрат килган Захриддин Мирзо ва Доктор Темур Хужаугли билан килинган алохида-алохида мулокотларни хам нашр этган эди. У менга ёзган бир хатида мажмуа учун бир сухбат тайёрлаш истаги борлигини айтди. Мен унинг туккиз саволига 1991 йил январь ойида жавобимни юбордим. Исломбек менинг билан сухбатни узининг кириш сузи билан бирга журналнинг 1991 йил май ойи сонида э'лон килди. Сухбат, менинг ёзувларим хеч узгартирилмаган холда журналнинг 62-91 бетларида босилди.


Мен унинг саволларига чин юракдан, самимият билан жавоб берган эдим. Бу сухбат "Узбекистон адабиёти ва сан'ати" газетасининг 1991 йил 23 июль сонида хам чоп килинган ва мен олган хабарларга караганда уни юртдошларимиз жуда яхши кабул килишган ва уларда ижобий фикрлар уйготишга сабаб булган.


Совет коммунизми ва Совет Россияси абадийдир, деб уйлаган ва уларга жон-дилдан хизмат килган Узбекистоннинг коммунистик хокимиятидагилар менинг фикрларимга яна дуч келиб бехузур булишипти. "Мулокот" журналига интервью берган юртдошларимиз Зухриддин Мирзо ва Темур Хужауглига карши хеч кандай хужум ва кампания уюштирилмаганди. Зеро мен бу сухбатимда якин замондаги Совет даврида бошимиздан утган вокеа-ходисаларни очикдан-ойдин, хеч нарсани яширмасдан ошкора ёзган эдим. Ислом Усмоновнинг кириш сузлари ва менинг фикрларим Узбекистон Коммунистик партияси Марказий комитетини жуда безовта килган ва шу туфайли менга карши хужум бошлатилипти. Бундан ташкари Ислом Усмонов, журналнинг секретари Журабоев ва Бош мухаррири Барот Бойкобиловга огир шаклда тазйиклар килинган. Менинг сухбатимни босганлари учун сурок килинганлар. Лекин маколанинг босилишига тарафдор булган инсонлар маколанинг босилишига карши булганларга нисбатан купчиликни ташкил килган. Коммунистик партия ва Россия тарафдорлари Узбекистон президенти Ислом Каримовга куп норозилик мактублари юборганлар. Бошка томондан, журналнинг хай'ат а'золаридан бири булган халк шоири, айни пайтда Президент кенгашининг а'зоси Шукрулло, Ёзувчилар союзи а'зоси Турсунов, Узбекистон Фанлар Академиясининг мухбир а'золари Ахмедов ва Пулатовлар эса Каримовга журнал атрофида кутарилган шов-шувни асоссиз эканлигини, "Мулокот" журнали чет элда яшаган туркистонликлар хаккида ёзаркан ма'сулуятни йукотмаганини ургулаб мактублар йуллашган. Узбекистон Коммунистик партиясининг янги отаси Каримов бу мактубларга хеч кандай жавоб бермаган...


Булардан кейин нималар булгани хаккида суз юритмокчиман. Сухбат босилгандан 20 кун сунгра 1991 йил 20 июнь куни журналнинг нашр хай'ати мажлисга чакирилган. Мажлисда Шоди Каримовнинг "Такдир изтироби" маколаси ва Ислом Усмоновнинг мен билан килган сухбатлари мухокама килинган. Натижада "Макола коммунист Усмонов томонидан тайёрланган холда Боймирза Хайит оддий шахс эмаслиги, унинг фикрлари зиддиятли эканлиги ва буларни хисобга олмасдан, бу мавзу билан шугулланган муассасаларнинг Боймирза Хайитга оид хужжатларни яхшилаб урганмасдан унинг фойдасига хал килингани бахонаси билан Усмоновни коралаш ва жазо бериш учун карор кабул килинган.


!991 йил 24 июнь куни журналнинг Тахрир хай'ати ва парткоми йигилишиб, мен билан килинган сухбатни кайтадан мухокама килишган. Йигилишда катнашган Тахрир хай'ати а'зоси ва Президентнинг Фан, маданият ва матбуот ишлари буйича маслахатчиси Бахтиёр Назаров ва Сиёсатшунослик институти (собик Коммунистик партиянинг Олий мактаби) ректори Искандаров сухбат уларга укитилмасдан нашр килинганига э'тироз билдиришган. (1991 йилнинг июнь ойи бошларида Назаров билан Берлиндаги халкаро Урал-Олтой Конгрессида учрашган эдик. Факат бу инсон менинг сухбатим туфайли чиккан бахс ва мунокашалар хаккида хеч гапирмаганди.) Охири бу масалани Узбекистон Компартияси Марказкомининг Мафкура булимига юборишга карор килинган.


1991 йил 29 июнь куни Компартиянинг Тошкент вилояти комитети мажлислар залида Марказком Мафкура булимининг а'золари йигилишган ва Марказком секретари К.Юсупов доклад килган. Ана шундан кейин Узбекистон Коммунистик партияси собик биринчи секретари Нуриддин Акромович Мухитдинов узининг хаёт йулига тааллукли бир нутк сузлаган. Сунгра мажлисдагилар у кишидан "Мулокот" журналининг 5-сонидаги Боймирза Хайит билан килинган сухбатни укиганмисиз, деб сурашган. Мухитдиновнинг бу саволга жавоби шундай булган:


"Мен журналга обуна эмасман. Аммо сухбатни укидим. Тугри, кейинги пайтларда матбуотда хар хил фикрлар чикмокда. Билолмадим, "Мулокот" бу сухбатни нашрга тайёрлар экан, нимани муљаллаган. Мен шахсан Боймирза Хайитни танимайман ва хеч курмаганман. Аммо Наманган шахрида ишлаган пайтларимда унинг у ерда мактаб директори булганлигидан хабарим бор. Москвада Марказий Комитетда секретарь булиб ишлаганимда эса унга тегишли куп нарсаларни эшитганман. Унинг "Туркистон 20 асрда" номли асари русчага таржима килинган эди. Мен бу асарни укидим. Туркистон куллар мамлакатига айланди, дейилган, у ерда. Унинг бу тарздаги фикрларига хаммамиз хайратланар эдик. Куп вакт утгандан кейин мутасадди ташкилотлар текширув ишларини олиб бордилар ва у бу асарнинг 90 проценти Америка Кушма Штатларнинг Марказий Разведка Бошкармаси тайёрлаган материаллардан фойдаланиб ёзилгани ма'лум булди. Бу билан у узининг хакикий юзини фош килганди. Яна анча вакт утгандан кейин эса узбек зиёлилари хам уз фикрларини билдирганлар. Мен шахсан "Мулокот" журнали мухарририга телефон килиб турт савол бермокчиман: 1. Бахсимизнинг мавзуси булаётган сухбатни босишдан максад нима эди? 2. Улкамизда катта узгаришлар булаётган бир пайтда бу маколанинг босилиши учун кандай сабаблар бор? 3. Журнал чиккан пайтда бу мавзу билан алокаси булган уруш ветеранларининг фикрларига нима учун ер берилмади? 4. Бу сухбат совет одамлари учун кутлуг ой саналган май ойида босилишини кандай тушунмок керак?"


Советларнинг собик югурдаги менинг хаккимда нима деса десин, аммо бу тухматга жавоб бериши керак. Менинг "Туркистон 20 асрда" номли китобим Америка Разведка Бошкармасининг материалларидан эмас, аксинча Европа кутубхоналарида узок вакт туккан пешона теримнинг махсули уларок дунёга келди. Совет пропагандистлари менга ташланар экан, сурбетларча менинг америкаликларнинг хизматида булганлигимни иддао килишмокда. Москванинг идоралари билсинларки, мен хеч качон Америка ташкилотлари билан ишламадим. Узбекистон коммунист хукумати бу сафар хам Мухитдиновнинг огзидан чиккан сузларни менга карши тухмат сифатида фойдаланишга ният килган.


1991 йил 1 август куни журналнинг Бош мухаррири ва партия ташкилоти секретари Узбекистон Коммунист партияси Марказий комитетига чакирилганлар. Тафтиш комиссиясида "Мулокот"да нашр килинган сухбат мухокама килинган. Бу йигилишни Тафтиш комиссияси раиси муовини П.Алисич олиб борган (бу одам хали хам Президент ёнида ишлаб келмокда). Бу йигилишда "Мулокот" масаласини Тафтиш комиссияси умумий мажлисида куриб чикишга карор килинган. Уша куни соат 16да комиссиянинг 20га якин а'зоси катнашган йигилишни Комиссия раиси Йулдошев олиб борган (бу одам хозир Узбекистон парламентининг раиси). Комиссия раиси муовини Иногомов "Мулокот" журналидаги сухбат билан алокали нутк сузлаган. Сунгра Узбекистон Коммунистик партияси Марказкоми Мафкура булимининг бошлиги уринбосари Саиджонов жуда хам тутокиб кетиб, журнални "Ватан хоини Боймирза Хайит билан килинган сухбатни босиб жуда катта хатога йул куйган", деб айблаган. Бош мухаррир Бойкобиловнинг сузларидан кейин ёзувчи Ислом Усмоновга суз берилган. Мажлисдагилар Усмоновга "Боймирза Хайит билан сухбатни нашр килиш фикри кимдан чиккан?", деган ма'нода савол беришган. Усмонов жавобида Боймирза Хайит хаккида хар хил ва карама-карши фикрларнинг борлиги сабабли бу масалага тугри ёндошиб хакикатни уртага чикариш максадида бу ишга кул урганини айтган.


Бошка партия мансабдорлари хам гапиришгандан кейин "Мулокот" журналининг номини "Э'тикод" деб узгартиришга карор килинган. Бундан кейин "Э'тикод" журнали Узбекистон Компартияси Марказкомининг "Инсон ва сиёсат" журналига илова сифатида нашр килинишга бошланган. Шундай килиб манзара "тамоша курники, замона зурники" кабилига ухшаган бир тус олган.


1991 йил август ойининг охирида мустакиллик э'лон килингандан 1 йил сунгра хам Узбекистон Халк демократик партияси "Мулокот" эмас. "Э'тикод" журналини нашр килишни давом эттирмокда. Бу билан Халк демократик партияси Узбекистон Коммунистик партиясининг меросхури эканлиги яна бир марта исботланди.


МУСТАКИЛЛИК Э'ЛОН КИЛИНГАНДАН КЕЙИН УЗБЕКИСТОННИНГ ФИКР ХАЁТИДА МЕНГА НИСБАТАН КАРАШЛАР


Туркистондаги Совет жумхуриятлари ва уларнинг ичидаги Узбекистон мустакиллигини э'лон килгандан кейин куп вакт утмасдан менга каратилган совгк хаво окими яна оркага кетабошлади. Истиклол э'лон килинмасдан олдин менинг хаккимда ижобий фикрлар айтила бошланган эди. Узбек зиёлилари менинг ба'зи маколаларимни узбек туркчасига угира бошлашганди. Бир кисм зиёлиларимиз мени тугри тушуниш ва халкка тугри тушунтириш учун харакат килдилар. Ватан тупрогига кадам куйишимдан 9 кун аввал шоир Миразиз А'замнинг "Узбекистон адабиёти ва сан'ати" газетасида (3.07.92) "Боймирза Хайит ва шахсияти", Ислом Усмонов ва Мухаммад Хайдарнинг "Ватан энди меники" сарлавхали маколалари менга йуналган ойдинлик кунларининг келганини дастлабки белгилари эди. Табиийки, мен узим хаккимда ёзилабошланган фикр ва маколаларнинг нашр килинишини истиклолимизнинг биринчи меваси сифатида бахолаган эдим ва шундай уйлашда давом этмокдаман.


Узбекистон радиосининг "Ватандош" программасида ва телевидениеда менинг хаккимда яхши фикрлар айтилмокда эди. Саудия Арабистонидаги ватандошларимизнинг берган хабарларига караганда "Ватандош" радиоси 1992 йил 11 майдаги программасида мени хам истиклол мужохиди сифатида танитган. Бу мени ва ватандошларимизни жуда севинтирди.


Истиклол шарофати билан утган замонларда менга карши каратилган Совет хужумининг камайиб бораётганини курганим учун кувонган эдим. Узбекистон Ёзувчилар союзининг 1991 йил октябрь ойида утказилган Х Конференциясида шоир Нурали Кобул менинг Ёзувчилар союзига а'зо килинишимни таклиф килган ва таклиф Конференция тарафидан э'тирозсиз кабул килинган. Ёзувчилар союзининг раиси кимматли дустимиз Одил Ёкубовдан 1991 йил 22 октябрь куни соат 17.46да куйидаги телеграммани олдим: "Узбекистон Ёзувчилар союзининг Х Конференциясида Сизни машхур бир тарихчи, адабиёт танкидчиси ва илм одами булганингизни хисобга олиб Ёзувчилар союзига а'золикка кабул килиш тугрисида карор кабул килди. Бу сабабдан Сизни табриклаймиз ва соглик-саломатлик тилаб коламиз. Энг якин замонда Сиз билан куришиш нияти билан Ёзувчилар союзининг раиси Одил Ёкубов".


Юкорида баён килинган яхши хабардан 5 ой 8 кун кейин 1992 йил 31 март куни бошка бир телеграмма олдим. Бу телеграммада шундай дейилганди:


"Хурматли Боймирза Хайит. Узбекистон Ёзувчилар союзининг Мукофотлар комитети ва Пропаганда маркази номидан Сизнинг Чулпон мукофотига лойик курилганингизни Сизга билдираётганимиздан узимизни бахтиёр деб хис килаяпмиз. Шу билан бирга Навруз байрамингиз билан кутлаймиз.


Ёзувчилар союзининг раиси Жамол Камол, Пропаганда маркази раиси Тура Мирзо".


Чулпон каби буюк бир шоир, мужохид ва шахидимизнинг номи берилган бир мукофотнинг менга лойик деб топилганлигидан жуда хам кувондим.


Бу мукофотнинг икки мухожир "Туркчи-Туркистончи" (проф.Ахад Андижон ва менга) берилганлиги ватанимиздаги зиёлилар билан чет эллардаги юртдошлар ичидаги солохиятимизнинг ортишига сабаб буладиган бир тушунчани хам келтириб чикармокда эди.


1992 йилнинг бошидан э'тиборан Ватанда мени тушунганларнинг сони борган сари ортмокда, деб уйлардим ва бундан хурсанд булган эдим. Лекин собик Совет сохтакорлигининг янги бир сасик хиди эсабошлаган тоза хавони булгади. Бу сасик хидни хукук доктори Борис Аронович Миринскийнинг маколаси оркали хис килдим. Бу одам "Халк ва демократия" журналининг 1992 йил 2 сонида "Инсон хукуклари химоячилари нима учун жонбозлик курсатишаяпти" сарлавхали маколасида янги бир фитнани бошлатди.


"Фанатик ватансеварликни уз халкини кунгилдан севишдан айирмок керак. Миллий тил масаласида сул радикализм Ватансеварлик эмас, аксинва унинг тескарисидир. Узбекистон Ёзувчилар союзининг охирги конференциясида Хитлар Олмониясига вишдонан хизмат килган, сунгра фаолият кийимини социологиянинг кунимиздаги кийими билан алмаштирган Боймирза Хайитнинг ташкилотга бус-бутун хукукий а'зо килиб олинишини кандай бахолаш мумкин? Унинг эски ватани Узбекистон уруш даврида етимлар уйи холига келган вактларда Олмон хавфсизлик ташкилоти ва Туркистон Легионининг кандай фаолият курсатганини бахолаш учун етарли ма'лумотлар булса керак".


Менинг Миринскийга ухшаган рус шовинистларининг истиклолимиз замонида муаммо яратишга уринишлари ва ахмокона фикрлари билан машгул буладиган вактим йук. Коммунистик диктаторликнинг энг тантанали даврида менга карши йуналтирилган айблар ва Туркистон масаласига каратилган тушунчаларимни рад килганларга “Соме проблемс оф модерн хистори оф Туркистан", "Туркистан унд дер ориент" ва"Дие кунст дер верлеумдунген аус Москау"каби асарларимда очикдан-очик жавоб берган эдим. Булардан кейин Совет хукуматига бошка жавоб ёзмадим. Истиклолимизга эришгандан 5 ой кейин собик Совет мафкурасининг ва зулм тузумининг бир мисоли "Халк ва демократия" журналида собик Совет фикрларини такрорлаган эди. Миринскийнинг тухматларига жавоб беришни энди уйлаб турганимда "Эрк" газетасининг 16 сонида (24.04.1992) И.Аллаёровнинг "Империал тушунча ва хаёт тарзидан воз кечмок истиклол мажбуриятидир" сарлавхали маколаси босилди. Миринский ва унга ухшаганлар "Эрк" газетасида чиккан бу маколада айтилган фикрларни укигандан кейин, тахмин киламанки, инсофга келиб колса керак:


"Чет элларда туриб халкимизнинг манфаатларини химоя килиб яшаган Боймирза Хайит тугрисида Миринский доимо ёзиб келган ва иккиюзлик билан уни "Хитлер Олмониясига хизмат килган, фашист кийимини социолигиянинг модерн костюми билан алмаштирган инсон" сифатида танитишга уриниб келмокда ва айрича унинг Ёзувчилар союзига а'зо килинганига э'тироз билдирмокдадир. Боймирза Хайитнинг Миринскийга ухшаганлардан ва уларнинг хужумидан химоя килиш килиш керак эмас, зеро у бунга мухтож эмас. Лекин унинг асарларини кандай булса ушандай халкимизга етказиб бериш лозимдир".


Билмадим, Ёзувчилар союзи Миринскийга бирон бир жавоб бердими?


ВАТАН ЗИЁРАТИМНИНГ БОШЛАНИШИ


1991 йилдан буён купчилик зиёлиларимиздан "Качон Ватанга келасиз? Сизни халк кутмокдадир" каби хаяжонли хабарларни олмокда эдим. 1991 йилнинг декабрь ойи бошларида Узбекистон Тарих институти директори профессор Аскаров билан чет элда 3 кун сухбат килиш имконини топдик. Бунинг орасида менинг Ватанга боришим мавзусида хам гаплашдик.


Менинг Ватанга бориш масалам Ватанда ва ташки дунёда узлуксиз мухокама килинмокда эди. 1992 йилнинг январь ойида вафот килган углим Бекмирза (Телман) менинг Ватанга да'ват килинишим учун кариндошлар ва юртдошлар орасида фаолият бошлатган. Кейинрок эса бу харакатни набирам Шухрат давом эттирган. Наманган вилоятидан мингларча юртдошим президент Каримовга мурожаат килиб менинг Ватанга боришим хаккида ёрдам беришни илтимос килишган. Ба'зи кишилар набирам Шухратга "Агар урушга борганлардан рухсат олмасанг бувангни Ватанга кабул килдиролмайсан" деганлар. Шухрат Уйчи ва Наманган шахарларида яшаган уруш ветеранларидан рози эканликларини билдирувчи тилхат олиб Уйчи туман хокимлигида тасдиклатган ва Тошкентга юборган.


Шунга ухшаш Узбекистоннинг бошка жойларида хам менинг Ватанга боришим кераклиги тугрисида айтилган купдан-куп ижобий фикрлар юзага чикмокда эди.


Мухожиратда яшаган Туркистонликларнинг лидерлари хам Президент Каримовнинг менинг Ватанга боришимга рухсат берилиши мавзусида талабларини билдиришган. 1991 йил декабрь ойида профессор Ахат Андижон (туркиядаги жамият раиси) Каримовдан Доктор Боймирза Хайит ва Вали Каюмхоннинг Ватанга киришларига рухсат берилиши тугрисида илтимос килган.


Президент Каримов 1992 йил апрель ойида Саудия Арабистонига борган вактида мухожир туркистонликлардан Ахмад Али Туркистоний хам Боймирза Хайитнинг Ватанга бориши учун рухсат берилишини утиниб сураган. Улканинг ичида ва ташкарисида булган юртдошларимизнинг талаблари Узбекистон хукуматини бехузур килмокда эди.


Мен Ватандан таклифнома келиши тугрисида хеч кандай ма'лумотга эга эмасдим. Шундай бир пайтда Узбекистон парламенти Фан, та'лим ва маданий меросни саклаш комитети раиси ва Узбекистон Фанлар Академиясининг Тарих институти директори Ахмадали Аскаровдан кирилл харфлари билан ёзилган куйидаги факс хушхабарини олдим:


"Узбекистон парламентининг 9-йигилишида турли сабаблар билан ташки улкаларда яшаётган ватандошларимизга Узбекистонга эркин келиб кетиш хаккини берадиган тарихий карор кабул килинди. Шу сабабли мен Узбекистон парламентининг Фан, та'лим ва маданий меросни куриклаш комитети раиси ва Узбекистон Фанлар Академияси Тарих институтининг директори сифатида узингизга ма'кул булган хар кандай бир вактда Сизни рафикангиз билан Узбекистонга да'ват киламан.


Узбек халки ва унинг зиёлилар армияси Сизни 50 йилдан буён идеология сохасида она юрт Туркистоннинг мустакиллиги учун асарлари билан курашган оловли бир ватандош сифатида танимокда. Энди биз Сиз каби кучли бир олим билан биргаликда, бир сафда республикамиз мустакиллиги учун курашишимизнинг фойдали булишига ишонамиз. Мустакил Узбекистоннинг илмий жамоаси Сизни кутмокда.


Хурмат билан - Узбекестон Олий мажлиси Фан, та'лим ва маданий меросни куриклаш комитети раиси ва Узбекистон Фанлар Академияси Тарих институтининг директори Аскарали Аскаров, 25.05.92."


Таклифнома жуда нозик бир тил билан ёзилганди. Бундан ташкари Аскаров кайта-кайта телефон килди. Узбекистон Ташки ишлар министри Абдуразоковнинг виза берилиши билан алокали телеграммаси хам Бонн шахридаги Рус элчихонасига келган эди. У пайтдаги Россиянинг Люксембург элчиси Чингиз Айтматов хам куп ёрдам берди. Виза берилди. Ватан йулининг менга очилишидан жуда хам севинган эдим. Сафарга чикиш асносида бизга узок замонлардан бери дуст булган Кайнар оиласи хам (Азиза, доктор Айфер ва Мурат) биз билан бирга боришга ва хамрох булишга ахд килдилар.


АЛХАМДУЛИЛЛОХ, ВАТАНДАМАН


2.07.1992. Соат 6.30да Узбек Хаво Йулларига оид бир учок билан Тошкент тайёрагохига кундик. Учок ичидаги радиокарнайдан "Боймирза Хайитни кутаётибмиз" деган хабар берилди. Президентнинг Фан, маданият ва матбуот масалалари буйича маслахатчиси Бахтиёр Назаров, профессор Аскаров, Жамол Камол ва бошка зиёлилар кутаётган эканлар. Улар билан учрашиб, тайёрагохнинг кахвахонасида чой ичдик. Ташкарига чиккандан кейин Америкадан келган Сайид Бурхоннинг кизи видеокамера билан фильмга ола бошлади. Бахтиёр мендан такрор тиз чукиб ерни упишимни истади. Бу истак менинг туйгуларимни топтади. Бу сохта сахнадан кунглим айниди. Аммо ноилож такрор тиз чукиб тупрокни упдим. Бизни кутиб олган юртдошларимиздан бирортасида на фотоаппарат ва на видеокамера бор эди. Сунгра "Туркистон" мехмонхонасига келдик. Ва бизни мехмон килаётган йигирма йигирма беш киши билан биргаликда нонушта килдик.


Нонуштадан аввал мехмонхонага Ташки ишлар вазири келди ва биз самимий бир шаклда кучоклашдик. Вазир жаноблари "Анвардан салом бор" деди, мен хам "Лутфан, менинг саломларимни унга етказинг" дедим. Ташки ишлар вазирига чет элларнинг хеч булмаса ба'зиларида Узбекистон элчихонаси очилиши кераклигини ва мустакилликни мустахкамлаш учун мухожирлардан фойдаланмок лозимлигини баён этдим. Вазир жаноблари "Бизнинг пулимиз оз, хозир биз халкга нон топиш билан машгулмиз" деди. Бироз нафасни ростлаб олгандан кейин "Мухожирлар Узбекистонга масжид куриш учунгина келмокдалар", деб кушиб куйди. Мен унга "Иншоллох, бу хусусда, я"ни мухожирлар хаккида такрор гаплашамиз" дедим.


                                                        (давоми бор)                                                                    HARAKAT дан  олинди.

МОСТ МЕЖДУ ВЕКАМИ (о книге Анвара Жўрабоева и о нем)

 Адыл
Якубов,


народный писатель Узбекистана,


лауреат государственной премии,


Академик международной


Калифорнийской академии.
 






          Книга эта о великом столетии, в котором человек совершил полет в космос, в котором космический корабль с земли добрался до венеры и в котором нога человека ступила на луну; о столетии, подарившем человечеству телевидение, ксерографию, компьютер, интернет; о столетии, когда был создан оплот мира и справедливости—организация объединенных наций, были приняты и утверждены самые гуманные документы в истории человечества: всеобщая декларация прав человека, конвенция о ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин, конвенция о правах ребенка; о невероятно бурной эпохе, пережившей две мировые, несколько гражданских, национально-освободительных, этнических, религиозных войн, апартеид, атомную вакханалию, голод, уйму революций, переворотов, террористических актов, стихийных бедствий— о XX веке.


  Книга эта о добром, честном, стойком поколении, дух которого не смогли сломить ни гражданская война, ни страшный голод, ни репрессии; о поколении, считавшем, что мерилом счастья должно быть страдание, что несчастья—лучшие университеты, и поэтому, не жалуясь ни на какие тяготы, в ветхой одежде, живя в полулачугах, строило прекрасные города, магистрали, гигантские заводы и фабрики, космические корабли, атомные электростанции, осваивало целину; о поколении, водрузившем знамя победы на купол рейхстага—логово фашистов; о поколении, вылечившем кровавые раны, нанесенные в душу ”широкой” страны второй мировой войной, но которому... плюнули в душу хозяева этой страны—бездушные вожди мирового пролетариата (слепая вера была силой этого поколения, слепая вера была и его слабостью).


Книга эта о нутре тех жестоких и коварных вождей, возведенных красной идеологией в ранг земных богов, и о предсмертной агонии империи зла, фундаментом которой были кости миллионов безвинных, сердцем и телом преданных народу истинных патриотов, без суда и следствия объявленных врагами народа и хладнокровно расстрелянных в застенках гулага—ада, созданного по воле компартии; также она и о последнем вздохе соцлагеря. она о фашистах-гитлеровцах—зачинщиках второй мировой войны, которые из человеческой кожи изготавливали сувениры, которые в крематориях бухенвальда, дахау... сжигали миллионы пленных, среди которых были женщины, старики и дети; о зверствах кровавых диктаторов, подобных пол-пота (кампучия), который уничтожил три миллиона своих соотечественников.


Книга эта о безмерной радости тех народов, у которых сбылась заветная мечта—мечта о независимости (двадцатое столетие вполне можно назвать эпохой свободы, ибо в этот период более ста стран мира освободились от колониального гнета и гордо подняли знамя свободы и демократии).


Книга состоит из нескольких частей, связанных между собой. первая является как бы своеобразной энциклопедией XX века. в ней вы познакомитесь с правителями двадцатого столетия: королями, императорами, султанами, герцогами, князьями, президентами, премьер-министрами, а также двадцатью самыми известными женщинами и мужчинами планеты. Кроме того, в книгу включены списки двадцати ученых, писателей, композиторов, режиссеров, актеров, певцов и спортсменов XX века (их рейтинг был определен по итогам опросов, проведенных автором в течение 2001 года среди двух тысяч человек, людей разных возрастов, профессий и национальностей), ”хронология XX века” (она богата не только фактами, но и весьма оригинальными фотографиями).


”Сердцем” книги считаются беседы Анвара Джурабаева(Жўрабоев) с деятелями XX века и мини-очерки о каждом собеседнике в начале интервью. читателям также будут интересны биографии тех, чьи имена упомянуты в книге. никого не оставит равнодушным и обширная беседа с автором книги.


Идея книги была заложена лауреатом нобелевской премии, великим русским писателем Михаилом Шолоховым. в последние годы своей жизни Михаил Александрович отказывался от общения с посторонними, особенно с журналистами. но в сентябре 1982 года сделал исключение для Джурабаева: они долго беседовали в доме писателя (об этом событии сообщили ряд газет, в том числе ”Известия”). В той душевной беседе, состоявшейся в станице Вёшенской, в доме писателя, речь шла не только о проблемах литературы, но и о многом другом, и даже о двадцатом столетии, которое приближалось к своему концу.


— наш век, по-моему, будет самой необыкновенной эпохой в истории человечества,—сказал Михаил Шолохов. — конечно, историки создадут его облик. но он не сможет передать потомкам чувства века и наших современников, ибо созданный только из фактов и цифр этот образ будет бездушным. К счастью, и наш век, как все предыдущие, оставит след не только в истории, но и в душе каждого человека. говоря иными словами, у каждого из нас будет свой двадцатый век. и написав о своем столетии, особенно мы, творцы, сможем вдохнуть жизнь в облик века, созданный историками. в том числе и ты, Анвар. чувствуется, что повидал мир, знаешь, почем фунт лиха. и даст бог, конечно, будешь свидетелем тех событий, которые произойдут за последние годы века, проведешь беседы со многими деятелями.


но учти: если не сможешь понять суть тех явлений, с которыми соприкоснешься, если не сможешь познать душу современников, лучше ничего не пиши. и вот еще что: обычно каждая эпоха будет экзаменовать своих современников. Если не выдержишь это испытание (а оно очень тяжелое), тоже можешь не писать. выдержал ты или нет—судьей будет твоя совесть, а совесть свою никто не сможет обмануть...


Действительно, Анвар стал не только свидетелем десятка судьбоносных событий, но и посчастливилось ему быть в гуще многих этих явлений. Он был аккредитован на всех последних съездах народных депутатов CCCP , московских международных кинофестивалях, возглавлял пресс-центры ряда мероприятий мирового масштаба, писал репортажи и статьи почти из тридцати стран мира. не только в качестве журналиста, но и депутата олий мажлиса (парламента) Узбекистана, первого секретаря политического совета социал-демократической партии узбекистана ”Адолат” (Джурабаев является одним из основателей данной партии), председателя фракции этой партии в парламенте ему довелось тесно познакомиться с деятельностью парламентов, правительств, правоохранительных органов многих стран, организации объединённых наций (большой резонанс вызвала его аналитическая статья, написанная из Hью-йорка, из штаб-квартиры OOH, где рассказывалось о тех радикальных переменах, которые произошли за последние годы XX века в работе и структуре этой авторитетной организации планеты), ЮНЕСКО  (Джурабаев первый среднеазиатский журналист, который взял интервью (1992) у генерального директора данной организации), организации по безопасности и сотрудничеству в европе (ОБСЕ), всемирного банка, международного валютного фонда. он принял участие в различных международных форумах и конференциях и даже в организационной работе некоторых из них.


Анвар имеет достаточное представление о характере труда людей простых профессий, ибо начиная с шестого класса во время летних каникул работал подсобником каменщика, штукатурил, формовал кирпичи, в студенческие годы в составе студотряда рубил деревья, строил дома в Сибирской тайге, а во время службы в первые три месяца (служил он в железнодорожном батальоне) не только прошел суровую армейскую школу, но и принимал участие в возведении железных дорог и мостов на севере россии. затем, когда его перевели служить в редакцию армейской газеты “На страже родины” корреспондентом, неустанно писал очерки и репортажи о военных строителях. во время работы в областных газетах “Зарафшон” (Самарканд), “Жиззах хаіиіати” (Джизак), республиканских “Халі сґзи” и “Народное слово” побывал почти во всех уголках Узбекистана: в голодной, Джизакской степях, городах и кишлаках, на промышленных предприятиях, почти на всех крупных строительных объектах и написал сотни очерков, статей, репортажей о людях простых профессий—хлопкоробах, чабанах, трактористах, водителях, строителях, сварщиках, водниках... (некоторые из них были опубликованы в “Правде”—самой престижной газете бывшего Союза).
ему, филологу по образованию, естественно, хорошо знакомы вопросы литературы. но он неплохо разбирается и в проблемах культуры и искусства, науки, потому что около десяти лет был ответственным секретарём журнала Совет Узбекистони санъати” (“Искусство Советского Узбекистана”), более семи лет главным редактором международной газеты “Культура Центральной  Азии”.


Джурабаеву хорошо знакома и спортивная тематика, ибо работал заведующим отделом информации и спорта газеты “Зарафшон”. он был аккредитован на полуфинальных играх чемпионата мира по шахматам (1974), на  XX ых  летних олимпийских играх, делал репортажи со встречи сборных CCCP и CША (баскетбол), с матча между сборной командой ветеранов-футболистов мира и “Динамо” (Москва), в течение ряда лет возглавлял пресс-центр Международного теннисного турнира в Tашкенте.


Джурабаеву посчастливилось встретиться и побеседовать с почти двумястами известными людьми двадцатого столетия, среди которых были Федерико Феллини, Франсуа Миттеран, Гарсиа Маркес, Питер Брук, Pуфино Tамайо, Pобертино лоретти, Cвятослав Pихтер, Чингиз Айтматов, Pасул Гамзатов, Евгений Евтушенко, Анатолий Карпов... (надо отметить следующее: многие из них были почти недоступными, они порою отказывались от предложения на интервью даже самым именитым журналистам мира, а вот анвару... кто его знает, быть может, они не смогли устоять перед его небывалой искренностью). почти все его беседы в разные годы были опубликованы в различных газетах и журналах не только узбекистана и вызывали огромный интерес у читателей, особенно интервью с колумбийским писателем, лауреатом нобелевской премии Габриэлем Маркесом, казахским поэтом Олжасом Cулейменовым (называется она “Если бы тогда муха...”). все его беседы написаны ярко, высокопрофессионально, в них с помощью необычных вопросов автор пытается раскрыть внутренний мир своих собеседников (недаром Джурабаева называют Королем жанра интервью), в них всегда поднимались самые актуальные проблемы современности.


  И  в сентябре 1982 года, во время беседы с Шолоховым, когда тема медленно начала сворачиваться на больные проблемы века, неожиданно прервав разговор,  Михаил Александрович задал Анвару два-три острых вопроса. и услышав его “дерзкие” ответы, подарил ему свою книгу “Tихий дон” с дарственной надписью, где назвал его от Oтважным журналистом. Не только гениальный писатель, но и тонкий знаток человеческой натуры, с одного взгляда определявший кто есть кто и всегда следовавший правилу “семь раз отмерь, один раз отрежь”, Шолохов "отважным" назвал Джурабаева, наверное, неспроста.


Пользуясь моментом, хочу отметить скупость Шолохова на автографы. На это есть уйма примеров. один из них описан в книге писателя Юрия Борева “Сталиниада” (Москва. “Книга”. 1991 год): “Шолохов послал в подарок Сталину книгу, надписав ее: “Tоварищу Сталину М . Шолохов”. Ему позвонил разгневанный Поскребышев (помощник “вождя народов”) и сказал, что товарищу Сталину книгу с такой надписью не передаст. “а что же я должен написать?! с кирпичным пролетарским приветом?!” —обиженно ответил Шолохов.


Tеперь вашему вниманию хочу предложить текст автографа Михаила Александровича, написавшего Анвару на книге “Tихий дон”: “Отважному журналисту Джурабаеву  Анвару с добрыми пожеланиями. Шолохов...”


Джурабаев действительно достоин такого высокого звания—отважного (кстати, у него, кроме Шолоховского “звания”, нет никаких других званий). этому свидетелями были в конце 80-х—начале 90-х годов в Кремле на съезде народных депутатов  CCCP ряд депутатов из Узбекистана, в том числе и я с Абдуллой Ариповым. в начале восьмидесятых годов, когда только-только начал пробуждаться народ узбекистана, центр, чтобы “поставить его на место”, провёл в республике операцию “узбекское дело” (сначала была она названа “хлопковым делом”), которую возглавил следователь генпрокуратуры CCCP по особо важным делам Гдлян.


Ему были даны невероятно огромные полномочия, и он... начал проводить проктически репрессии: посадил несколько тысяч невинных людей (среди них были и депутаты, и руководители всех рангов, известные и уважаемые люди, а также трактористы, поливальщики, шоферы и даже... домохозяйки). кроме того, Гдлян по центральному телевидению и радио начал обливать грязью весь узбекский народ, навешивая узбекам такие ярлыки, как “казнокрады”, “коррупционеры”, “взяточники”. также он и члены его “бригады” насильно изымали у людей почти все их имущество и большую часть присваивали себе... Гдлян с “честью” выполнил задачу своих хозяев... и они в знак благодарности “избрали” его народным депутатом.


В  Кремле Анвару удалось взять у него интервью. и когда он со своими вопросами стал разоблачать его незаконные действия, Гдлян начал приходить в замешательство... его поразили не только реальные доводы в вопросах Анвара, но и его чрезвычайная смелость.


Cтычка между узбеками и турками-месхетинцами в Фергане вошла в историю XX века как “ферганская трагедия”. говоря честно, ее специально спровоцировали. тоже с целью “поставить на свое место узбеков, вздумавших бороться за свободу”. Центральная пресса устроила на них атаку. теперь их начали нарекать “басмачами”, “убийцами”, “националистами”. В этой атаке особенно усердствовал журнал “Oгонёк”. на его страницах была опубликована клеветническая и шовинистическая статья “затмение”. Мы, группа депутатов и писателей, написали протест-письмо главному редактору журнала в. Коротичу. но он оставил его без внимания. и Анвар, вызвав его на дуэль-интервью в Кремле, доказал, что статья эта опубликована с целью опорочить узбекский народ перед миром. Cо многими его доводами Коротич согласился и даже пожалел о том, что журнал дал такую статью...


а на Vii съезде журналистов CCCP (февраль, 1991) в своем выступлении Джурабаев осмелился критиковать... президента Михаила Горбачева за то, что он начал массивное нападение на прессу, на свободу слова...


После террористических актов, совершенных в Америке в сентябре 2001 года, Анвар по своей инициативе поехал в США. и в течение нескольких недель, побывав во многих городах (конечно, в первую очередь в Hью-йорке и Вашингтоне), написал цикл статей (они были опубликованы не только на узбекском, но и на русском, английском языках и вызвали большой резонанс среди читателей) о сути этого гнусного явления—терроризме, о борьбе против него не только США, но и мирового сообщества. это тоже один из отважных поступков журналиста Джурабаева.


Помню, в 1990 году в беседе со мной в Mоскве известный поэт Pасул Гамзатов сказал: “ты знаешь, Адыл, где-то года четыре тому назад Джурабаев позвонил мне домой в Дагестан по поводу интервью... тогда узбеки меня немножко раздражали, а точнее, тогдашний руководитель вашей республики Усманходжаев, который буквально пресмыкался перед Кремлем... и услышав голос из Tашкента, сгоряча сказал об узбеках не очень-то хорошее слово... Анвар написал мне такое гневное письмо, что я тут же порвал его. но Джурабаев... приехал в Mахачкалу и, зло посмотрев мне в глаза, спросил: “почему вы оскорбили наш народ?!”. скажу откровенно, меня поразила его любовь к своему народу, и я тут же обнял Анвара... ”Айтматов уважает и любит его не только за талант, но и за смелость. на первом съезде народных депутатов, во время обеда, Чингиз подошел ко мне, очень тепло поздоровался и, взяв под руку, пригласил на чашку чая... когда мы начали подниматься по эскалатору, я посмотрел вниз и почувствовал, как многие с восхищением смотрят на нас. дело в том, что Айтматов был одним из самых авторитетных среди нас, депутатов: во-первых, всемирно известный писатель, во-вторых, член совета президента CCCP, в-третьих, председатель одного из крупнейших комитетов Верховного Cовета. Mне была непонятна причина того, почему Чингиз так тепло обращается со мной.


когда дошли до буфета, он спросил: ”ты знаешь Анвара?”


—какого Анвара?


—Джурабаева.


—Да, знаю.


—хороший он журналист и отменный джигит...


—а что?


—оказывается, без работы ходит.


—жаловался, что ли?


—у него нет такой привычки жаловаться. от других слышал.Адылжан, друг мой, прошу тебя, от моего имени обратись, пожалуйста, к руководству своей республики, быть может, дадут ему работу. если не осмелишься, сам к ним обращусь...


мне стала понятна причина его ”подхода” ко мне. осмелился. и Анвару дали работу.


потом, спустя годы, когда его назначили главным редактором газеты Ассамблеи культур народов  Центральной Азии, президентом которой был Айтматов, а первым вице-президентом—я, то больше всех радовался Чингиз Туракулович. ”я уверен, газета наша станет отменной”,—повторял он с волнением, поздравив Анвара...


Pаньше газета эта (”Культура Центральной Азии”) выходила один раз в месяц и была шестиполосной (две на узбекском, а казахскому, киргизскому, таджикскому и русскому языкам было отведено лишь по одной полосе). конечно, это было несправедливо. и по инициативе Джурабаева на каждом из этих языков начали издаваться отдельные газеты!


  В Ташкенте (опять же по инициативе Анвара), на территории национального парка имени а. навои состоялась презентация новых изданий ”Культуры Центральной  Азии”. это было грандиозное событие в регионе: собрались известные ученые, писатели и поэты, художники, журналисты, дипломаты, депутаты, деятели культуры, ученые. среди них были Айтматов, Мухтар Шаханов, Джурабек Мурадов, Абдулла Арипов, Cаид Ахмад, эркин Вахидов, Pузы Чарыев и многие другие (кстати, коллектив редакции поздравил тогдашний генеральный директор  ЮНЕСКО Федерико Майор. гостям было зачитано его письмо, посланное из Парижа). вот что сказал, в частности, Чингиз Айтматов в своем выступлении об этом событии: ”сегодняшний день войдет в историю Центральной Азии как самый яркий праздник журналистов, и не только их...”


...и постепенно газета наша расцвела.


Джурабаев, работающий в прессе с 1971 года, внес огромный вклад не только в развитие журналистики Узбекистана, но и региона. он стоял у истоков нескольких новых изданий, и в том числе газет ”Xалі сґзи” и ”Hародное слово”. в 1992—1997 годах, когда они еще делали свои робкие шаги,журабаеву в качестве главного редактора удалось поставить их на ноги.


  XX век, как всех своих современников, испытал и Джурабаева. то, что я рассказывал о нём с гордостью, были некоторые эпизоды этого сурового экзамена. а то, что хочу сказать ниже, выводы данного испытания:


Анвар всегда сам вез свой воз. ради защиты истины порою он даже лез на рожон. когда одерживал победу—не трезвонил во все колокола, а когда терпел поражение—не сетовал на судьбу.


Бывало, в его честь лились дифирамбы, а он предпочитал быть в тени, но... встречаясь с подлостью, становился таким дерзким! Был он и на коне, но бывало, коварные недруги и завистники вышибали его из седла, но он никогда не гнался за креслом.


Oшибался, грешил, но никого не вводил в заблуждение, никого не толкал на грех; любил, был любим, томился в разлуке; бывало, его обманывали, бывало, предавали друзья, а порою даже близкие. но он никогда не бросал тень на плетень.


главное, Анвар нашел свою дорогу и шел по ней то смеясь, то плача, но не раболепствуя ни перед кем, предпочитая горькую правду, чем сладкую ложь, не имея ни одного камня за пазухой, не держа нос по ветру, предпочитая хлеб с водою, чем пирог с бедою.


Шагал не метая гром и молнии, но уверенным в себе, порою отдавая рубашку, снявшим кафтан, бескорыстно помогая тем, кто нуждался в его помощи.


таков он, обыкновенный и необыкновенный, серьёзный и добродушный, горячий, озорной, упрямый, этот парень-рубаха раб божий Анвар Джурабаев, которому посчастливилось в Мекке войти во внутрь священной Каабы—храм аллаха, куда во веки веков ступала нога считанных мусульман планеты.


Анализ тех происшествий, которых он повидал и пережил, а также думы современников, тщательное изучение архивных материалов, чтение десятков книг-воспоминаний, касающихся периода первой половины XX века и шестидесятых—девяностых годов, видимо, дали Анвару возможность более глубже проникнуть в суть XX века. и поэтому 24 мая 2000 года, в день 95-летия со дня рождения Шолохова, он решил внести свою лепту в то святое дело, о котором говорил  Михаил Александрович во время беседы с ним в Вёшенской в 1982 году, то есть приступил к работе над книгой о своем  XX веке. и спустя пять лет—в день столетнего юбилея писателя завершил работу над ней. после ее изучения со стороны ученых, писателей, публицистов и художников автор внес ряд изменений, добавил несколько частей, десятки оригинальных фотоснимков, заново перечитал корректуру. на все это ушло более года. книгу автор посвятил независимости Узбекистана и памяти своих родителей—Исакджана и   Мехринисо Джурабаевых.


Анвар не только писал и правил, но параллельно занимался и версткой (этот сложный процесс осуществил в основном со своим одаренным учеником Акбаром Юлдашевым). работа над книгой велась почти без выходных, и часто от зари до зари. поэтому книга эта—плод поистине титанического труда.


”Книга Джурабаева такая необычная и своеобразная, что ее невозможно представить с помощью термина ”книга”,—писал в своей рецензии профессор, известный литературовед Казакбай Юлдашев. а мне хочется назвать книгу эту изумительным дивом.


Xочу также сказать и о дизайне книги, который поразил меня своей чарующей, трогательной, феерической красотой. он, мне кажется, смелый и дерзкий, излучает тонкий, мягкий свет. и еще:  в книге более четырех тысяч фотографий, и каждая из них на своем месте. по-моему, книг с таким могучим и в то же время нежным дизайном в мире не очень-то много. меня обрадовало и то, что автором этого необычайного дизайна является сам Анвар Джурабаев!


  В книге воедино сливаются разнообразные жанры документальной и художественной публицистики. каждое сочинение, вошедшее в нее, написано без всяких украшений, просто, беспристрастно, проницательно и весьма интересно, что аж дух захватывает. совершенно точно назвал автор сердцевину книги—”свод” интервью с деятелями двадцатого столетия ”голосом XX века”. потому что из него будто бы слышится дыхание века, доносятся то печальные, то звонкие, то гневные, то сладкие голоса моих современников.


Книга эта—плод безграничной любви Анвара Джурабаева к планете земля и человечеству. а началом этой любви является его любовь к своей родине, своему народу, и в книге эти чувства гармонично переплетены. одним из наглядных примеров этому малая энциклопедия Узбекистана (подготовленная автором специально для данной книги, она впечатляет не только своим ярким содержанием, но и необычностью). также именно любовь к родине и соотечественникам является причиной того, что автор включил в списки политиков минувшего столетия, а также в списки двадцати известных ученых, писателей, композиторов, режиссеров, актеров, певцов и спортсменов  XX века по одному Узбекистанцу.


   В книге Анвар Джурабаев не претендует на роль толкователя    XX века. предельно слитый со своей эпохой, своими современниками, исходя из своего жизненного опыта, он пытается обобщать свои наблюдения, старается воссоздать те события, которые были поглощены стремительным потоком времени, запечатлеть ту или иную сторону действительности, пропустив их через призму своего восприятия. его суждения, мысли порою спорны, остры, радикальны, а кое-где с ”бунтовщическим” оттенком. но главное—они откровенны. в книге каждый читатель может найти ответы на многие волнующие его душу вопросы, может невольно примерить чужую судьбу, чужое мужество к личным чертам своего характера, сомневаясь, досадуя, смеясь, плача, сочувствуя и соучаствуя...


Книга эта даст возможность проникнуть в душу XX века, в какой-то степени понять боль и радость, ненависть и любовь современников этой бурной эпохи в истории человечества.


есть писатели, которые каждый год издают по несколько книг. но есть и такие, которые одной-единственной книге посвящают всю свою жизнь, если нужно, даже и жертвуют ею. Джурабаев является именно таким творцом. его книга, которую вы держите в руках, соткана не только из его бессонных ночей, из света его очей, но и из его души. она его радость и слёзы, она его судьба. я так считаю.


Книга Анвара Джурабаева, родившегося в прелестной местности Булунгура (а старинный Булунгур находится рядом с древним Cамаркандом), расположенной между двух мировых дорог: автомобильной, соединяющей Aфганистан с Китаем (в древности она была частью великого шёлкового пути), и железнодорожной, соединяющей Каспийское море с Tихим океаном, страстного узбекского журналиста, гражданина планеты земля, моего ученика, бывшего мостостроителя, мне кажется, является духовным мостом, соединяющим двадцатый век не только с двадцать первым, но и со всеми грядущими веками.
Да будет благословенна эта прекрасная и величественная книга!

ИСМЛАРНИ ЎЙЛАБ ҚЎЯЙЛИК


Ўзбекларимизнинг исмлари турли туман.Улар арабча, форсий, туркий тилларда маълум бир маънони англатади.Ота - оналар шу номлар орасидан ўзларига ёққанини танлаб боласига қўйишади.Ширин, Асал, Хулкар, Эгамберди,Аброр, Асрор...Бошқа бировга қўполроқ, ёқимсизроқ туюлган исм ўша ота онага жуда яхши кўринади. Ўзлари танлашган-да…
Опам чиройлик қизчасини сочлари сариқ, юзи оппоқ бўлгани учун Маймуна деб атар эди.Биз ҳам сўзнинг маъносига эътибор бермай уни севганимиздан эркалатиб шу сўз билан чақирар эдик.Бир куни ҳайвонат боғига борганда (жияним 4-5 ларга кириб қолган эди.Боғчаси русча бўлгани учун, у ўзбекчани деярли билмасди) катта қафасда ҳар хил қиликлар қилиб сакраб юрган ҳайвонларни,унинг тили билан айтганда “ обезьянка”ларни ўзбекчасига “маймун” эканлигини айтдим.Шу кундан бошлаб у ” Мени “Маймуна” деб атаманглар ,“-деб туриб олди .Биз унинг гувохномасида ёзилган Наргиза исмини ишлатадиган бўлдик; исм унга жуда ёқиб қолди.Лекин ҳамманинг хам исми ўзига ёқавермайди.Шунинг учун улар шароитга, яшаётган жойига қараб исмларини ўзгартириб олишади.Москвада Наҳалбой деган бола ўзини Николай, Ғани эса Гена деб ўзгартириб олган эди.”Нахал” ва “гани” деган сўзлар русчада бошқа маънони англатгани учун. Аваз, Нодира Худоёр исмларининг талаффузи ҳам анча қийин эди.
Яқинда Мосвквага келиб тожик ва ўзбек оилаларидаги болаларннг исмларини эшитиб хайрон қолдим.Маша, Миша, Надя… Шу ерда туғилишган, русча исм қўйганмиз, дейишди. Болаларининг боғчага, мактабга боришини , тенгдошлари олдида ажралиб қолмаслигини, камситилмаслигини ҳисобга олиб шундай қилишган.Мен уларни тушинаман.Лекин ,тўғри қилшаябдимикин, деб ўйланиб қоламан.


Шундай дейман-у, ўзбекларимизда жуда гўзал кўринган исмлар ҳам бошқа тилларда кулгили бўлиб қолишини гувохи бўлаябман. Америкада Ғайрат деган талабани учратиб қолсам, ўзини Герри деб аташимни сўради. Инглизча тушинасиз-ку, "гэйрат"бўлишни хоҳламайман. деди. (гэйрат -"гэй- каламуш",” бесақол – каламуш” дегани У.Т) Шуҳрат ва Шарофлар хам уялганидан исмларини ўзгартириб олишибди.(Шуҳ –рат: шу-оёқ кийим;рат- каламушни англатади."Шар-ап"-"оғзингни ёп", "овозингни ўчир" деганда ишлатилади) .
Бу номлар инглизчада ёмон маънонини англатгани учун уларни қўймайликми, деган савол туғилади.”Қўйманглар, “-деб сизга ҳеч ким айта олмайди. Айтганда ҳам сиз ўзингизга ёққан исмни танлайсиз. Фақат болага исм қўйганда, ўйлаб қўйинглар дейман.Ўйлаганда ҳам ҳар тамонлама ўйланглар дейман.
Ўзимнинг ўғлим Шохрух.Бу исм, менимча, жуда гузал, яхши ,ихчам . Лекин хужжатларида SHOKHRUKH деб ёзиб қуйилган.Олтита харфли исм туққизта харфли бўлиб қолган.Энг ачинарлиси,биронта инглиз бу 9 харфли исмни тўғри ўқий олмайди. .. Демак, гувохнома ёки паспорт олаётганда исмларни ёзилишини ўзимиз кўрсатишимиз ва текшириб туришимиз керак. 
Нью Йоркка келаётганимизда Муҳамматов деган юртдошимизни аэропортда икки соатдан кўпроқ ушлаб ўтиришди."Террорист эмасмикан," деб қўрқишди, шекилли, бермаган саволи, текширмаган жойи қолмабди.Бундай сўроқларга ҳамманинг хам юраги, асаби дош бера олмайди. Биз севган ,дунёнинг ярмидан кўпида қўйиладиган “Муҳаммад” деган исм эгалари ҳамма чегараларда қўрқинч билан кутиб олинади.Номусулмон давлатларни қўйиб турайин ,Қозогистон чегарасида Мухаммад исмлини тўхтатиб , “Бизга террорист керак эмас, атынг неге Мухаммад?”- деб қайтариб юборганини эшитганман…
Лола, Лайло, Гули, Юлдуз, Комила, Диёра ,Диёр, Исоқжон, Отабек, Азиз , Юсуф, Ибраҳим, Жасур... яна давом эттираверишим мумкин. Бу исмларнинг талаффузи енгил, ёзилиши осон, қулоққа ёкимли.
Демак, фарзандларимизга ёзиш ва чақиришга осон, ёқимли ,енгил , таржима қилганда бемаъни нарсаларни билдирмайдиган исмлар қўйишимиз керак. Ушанда фарзандларимиз исмларидан ҳеч қаерда уялишмайди,ёзишга қийналмайди ,чегараларда қўрқмайди;ўзбеклигидан фахрланиб исмларини ўзгартирмасдан бемалол айта олади.
                     УМИДА ТУРСУНОВА               UMIDA TURSUNOVA

ВАКИЛ ОТА


Синфда Муқаддамни унаштиришибди деган гап тарқалди.Бу гапни эшитган шўх болалар “Поччанинг оти нима ?” ” Сенга қозон-товоқ университетидан таклифнома ( тўғрироғи -“приглашение”У.Т.) келибди, шу ростми?”- деб унинг жиғига тегишар эди. Муқаддам дастлаб уялиб юрди. Кейинчалик уларга унча эътибор бермай, янги олган тақинчоқ, соат, шу каби нарсаларини қизларга кўрсата бошлади.

Май ойига келиб, битирув имтихонлари билан банд бўлган ўқувчиларнинг Муқаддам билан иши бўлмай қолди.Тез ўтмай ёшларнинг деярли ҳаммаси катта шаҳарларга олий ва ўрта ўқув юртларига ўқишга киришга кетгач, шаҳарчамиз ҳуввиллаб қолган.Августнинг иккинчи ярмига келиб ҳаёт яна қайтатадан бошланган эди, гуё. Ўқишга кирганлар ҳам, кира олмаганлар ҳам қайтиб келишганди.

Шундай кунларнинг бирида тиббиёт билим юртига кирган Фотима дугонам менга Муқаддамнинг тўйига боришимиз кераклигини айтди.
Тўй куни келиб, биз Муқаддамларникига йўл олдик. Қизлар ҳаммамиз чиройлик қилиб безатилган хонага кирдик.Хонанинг тўрт тамонига кўрпачалар тўшалган. Ўртада ерда нон, сомса, патир, қатлама, бўғирсоқ, қуймоқ, парвардалар ,узум-олма ва шу каби нарсалар қўйилган дастурхон.Дастурхон ҳам тўйга атаб тикилган бўлса керак, кўрпача тўшалмаган жойни бутунлай эгаллаган.Мен бундай катта дастурхонни биринчи кўришим эди. Тўғриси, тўйга хам биринчи боришим эди.Кичкиналигимда ойим билан қариндошларнинг тўйига борганман, лекин ўн ёшдан кейин, катта қиз бўлиб қолдинг,деб, бирга олиб юришмаган.

Иссиқ овқат ҳаммага тарқатилди.Қоринлар тўйгач, дастурхон секин-секин кичрайиб ўртага сурила бошланди , охири уни бира-тўла йиғиштириб қўйишга тўғри келди.Мактабнинг Муҳаббат Шамаеваси , қўшиқ айтишдан ташқари интермедияларнинг устаси, Фароғат, Яхшигул деган қиз билан “қудалар” аскиясини бошлаб юборди.Уларнинг бу чиқишларини биз пахта теримида, синфда,умуман, ҳамма жойда мароқ билан тинглар эдик.Шуниси қиззиқки, улар бу ҳангомаларга ҳеч қачон олдиндан тайёрланмас эдилар.Вазиятга қараб мавзу танлашар, кейин тўқиб кетаверишар эди.

Бугунги тўйда мавзу -Муқаддам эди. Фароғат куёвнинг, Яхшигул Муқаддамнинг онаси бўлиб роса томоша кўрсатишди. Анора ўртоғимизнинг синглиси Барно хам жуда қўшиқчи экан.Фароғатлардан кейин у қўлига дойра олиб, шўх -шўх қўшиқлардан куйлади.Ўйинчилар ўртага тушиб, давра янада қизиб кетди.

Бир вақти “қизни кийинтиринглар,ҳамзамон қудалар олиб кетишга келишади”, деган хабар келди.Муқаддамнинг янгалари унинг унча узун ҳам,қалин ҳам бўлмаган сочларини майдалаб ўришга тушди.Қизлардан бири Муқаддамнинг қошига ўсма қўя бошлади.Бу ишлар тамом бўлгач,унга штапел деган материалдан оқ кўйлак кийгизилди.Кўйлак ўзбекча тикилган бўлиб ,ёқали эди; енги билан бўйи кунинги кийиладиган куйлаклардан анча узун қилинганди. Кўйлакнинг устидан яшил помбарxат нимча кийгизилди.Кейин Муқаддамнинг бошига ироқи дўппи қўндирилиб, устидан сочиқли, катта оқ крепдешин рўмол ташланди. Муқаддамнинг ўзи ҳеч нарса қилмас,уни кийинтираётганларга озроқ қаршилик қилиб, йиғлаб турарди.Мен унинг турмушга чиқаётганидан норози эмаслигини билганим учун ”жим тур, буларни кийиш келинларга одат экан-ку,кейин ечиб ташлайсан,”- деб юпатмоқчи бўламан.

Қўшни бир аёл дойра чалиб” ёр-ёр” айта бошлади. .Ашуласида Муқаддамни бошқа жойга қайтмас бўлиб кетиши, борган ерида тошга айланиб қолиши; ота-онасининг берган тузи ва нонидан рози бўлиши ҳақида куйларди.Қизларнинг кўпи Муқаддамга қўшилиб йиғлашарди. Менинг ҳам унга рахмим келиб кетди; ўкириб йиғлай кетдим.Олдинги ўйин- кулгилар унитилиб, уйда йиғи -сиғи авжига чиқди .Қизларга қарасам, кўзлари қизариб, шишиб кетибди.Шундай булсада “ёр-ёр”га жўр бўлиш давом этарди.

Бир вақти биз ўтирган хонага бир эркак киши келиб Муқаддамдан бир нарсани сўради. Муқаддам бериш у ёкда турсин, "нимани" ҳам деб сўрамади. Кейин у одам кайтиб чиқиб кетди.Ўн-ўн беш дақиқадан кейин у қайтиб келиб, яна “бер -бер”га тушди.Муқаддам табиатан унча қизғончиқ бўлмаса хам, у нарсанинг қаердалигини хам айтмади.Хуллас” бер- бер” бир соатга чўзилиб кетди.Сўраган нарсасини ололмаган одам жаҳл билан яна чиқиб кетди.

Бироздан кейин оcтонада Муқаддамнинг амакиси пайдо бўлди, у бир колхозда раис бўлиб,обрўйи халқ ичида жуда баланд эди.Биз ёшлар уни кўрганда қўрққанимиздан ўзимизни четга олар эдик.Унинг овози эшитилгандан хонадагиларнинг ҳаммаси жим бўлиб қолди.”Кеч бўлиб кетди-ку, йўл узоқ бўлса, бу нима қилиқ: вакил оталикни тоғангга бер, қудалар ҳам қийналиб кетди,-дея бақирди у. Мен вакил оталикнинг қандай нарса эканини,Муқаддам нима учун бермаётганини ҳeч тушинмасдим. Муқаддам эса амакининг гапини ҳам жавобсиз қолдирди.Кейин амаки сал юмшаб: қизим, вакил оталикни тоғангга беришга розимисан, деб сўради ,бир дақиқадан кейин,- бер, болам-деди , янада мулойимлик билан . Муқаддам эса пиққиллаб йиғлаш билан аввора.
Улар сўраётган нарса жуда муҳим эканлигини озроқ тушиниб “қаердалигини айт, мен бериб юбораман”- дедим қаттийлик билан.Қизларнинг бирдан менга қараб қолишларидан бир нарса демоқчи бўлишгани, лекин ботинолмай туришганини дарров сездим.Мен улардан икки -уч ёш кичик бўлсам ҳам ўқишим, жамиятдаги ўрнимни ҳисобга олиб, улар мени ўзларидан анча юқори кўришарди; унинг устига , мен энди олий ўқув юртига кирганман, обрўйим улар олдида яна кўтарилган эди…
“Ёр-ёр” айтган аёл менга "Ўзингнинг тўйингда сен берасан.Ҳозир Муқаддам бериш керак,"- деди шартта, қизлар орасидаги обрўйимга эътибор ҳам қилмасдан.

Унинг гапларини эшитиб озроқ ноқулай аҳволга тушган бўлсам хам, Муқаддамга қараб: ”Берақол ,энди”- дедим, мен ҳам ялинган оҳангда. Муқаддам секин овозда: “Майли “,-деб жавоб берди. Секин айтилган бўлса хам бу сўзни кўпчилик, асосан, амаки аниқ эшитди. Шундан кейин, у “гап шундай бўпти-да, бахтли бўл, қизим,”- деб чиқиб кетди.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------
Муқаддамнинг тўйидан кейин Вакил оталик нималигини билиб олдим.


УМИДА ТУРСУНОВА UMIDA TURSUNOVA

ЎЗИМ ҲАҚИМДА



  

                                                  УМИДА ТУРСУНОВА

   Тарихда янгиликлар асри ҳисобланган ХХ асрннг қоқ ярмида 1950 йили ўқитувчи оиласида туғилганман.Агар отам ҳозир тирик бўлганларида мажбурлаб "Отам эса камбағал қашшоқ деҳқон оиласидан бўлиб,инқилобгача ёзув -чизишни билмаган," жумлаларини қўштирган бўлар эди.
Бу жумлаларни мен отам автомобил тўқнашувида шаҳид бўлган кундан бошлаб, яъни 1977 йилнинг учинчи майидан бери ишлатмай қўйганман.Ўзи аввал ҳам ишлатгим келмас эди,отамнинг келажакда “одам бўлайин десанг, шу келиб чиқишингни унутма”, деганлари учун ҳамма жойда- пионерлар йиғинида, газеталарда, спорт ва бошқа нарсаларга бағишлаб ўтказилган анжуанларда албатта айтиб ўтар эдим.
   Уйга келгач, отамни саволга тутиб, инқилобда каттагина йигитча бўлгансиз-ку, ёзишни билмаган экансиз, ноҳатки чизишни ҳам билмагансиз? Қандай қилиб қисқа вақт ичида уч хил: араб, лотин, кирилл ёзувларида ўқишни, ёзишни, унинг устига дарс беришни тез ўргана қолдингиз?- дер эдим. Отам фақат “э биз кўрдик, сенлар кўрманглар,” деб жавоб берардилар.Бундай жавобни олавегач, айниқса каттароқ бўлганимдан кейин, отамдан бошқа бу саволларни сўрамай қўйганман, лекин
келиб чиқишимни институтга кирётганимда ҳам, институтни битириб, ишга борганда ҳам ёзишни давом эттирар эдим. Юқорида айтганимдек отамннг ўлимидан кейингина бу гапларни ишлатмай қўйдим.
   Бунга сабаб, аммамнинг азада “ Дарди ичида кетган акам,” деб йиғлаган сўзлари бўлди.Отам ёлғиз ўғлини ҳали уйлантирмаган бўлса, унинг устига иккита кичкина қизлари ҳали мактабда ўқишса, “армони ичида кетган” да , “дарди” эмас, ўйладим ўшанда мен.
  Отамнинг маракаларидан кейин аммам яна қирқ кун бизникида турган.Вақт топиб, отамнинг қандай дарди ичида кетди, десам, “Сен сўрама, мен айтмайин,” -деб кўзига ёш келди...
    Отам, Шакар Турсунов, асли Боғдонлик (ҳозирги Жиззах вилоятидаги Фориш райони) бўлиб, илмли оилада туғилган экан. Боболари катта муллаларидан бўлган. Уларнинг уйларида мактаб бўлиб, атрофдагиларннг саводини чиқаришда ҳисса қўшиб келаркан.Энг катта амакиси эса масжит қошидагиги ўқув масканида дарс берган,бу ерда ёш муллалар тайёрланар экан.Мактабларда ўқиганлар кўп пул тўлашмаса ҳам, ҳар жума оқшоми нон, гурунч, гўшт, буғдой, майиз, яхшироқ яшайдиганлар иштон-кўйлак,бўз, ёки тўн ҳам олиб келишар экан, ўқувчилар ҳовли ишларига ҳам қарашар экан.Узоқроқдан келган болалар уларникида ҳафтанинг охиригача қолиб ўкишаркан.
   1914 йилги Жиззах қўзғолонидан кейин оқподшо аскарлари қўзғалондан озроқ хабари бўлгаргача қириб ташлаган;тўққизта ака-укани, отамнинг отаси ва амакиларини эса тоққа чиқариб оттирган экан. Аёллар бола-чақаларини олиб қочиб Челакка келишган. Отам ўшанда12-13 ларга кирган бола бўлган. Челакда дастлаб улар жуда қийналишган,онасига ёрдам бериш,уйга нон топиш ниятида бойларнинг қўлига ишга борган.Оталарининг таниши бўлса ҳам, Жуманиллоҳбой отамни жуда қийнаб ишлатган.Унинг майда- чуйда ишларидан ташқари, ҳисоб- китобига ҳам отам ёрдам берган, кейин бойнинг болаларига,набираларига ўқишни, ёзишни ҳам отам ўргатар экан. Бой жуда хасис бўлганидан болаларини ўқишига эътибор бермас, муаллим ёллаш у ёқда турсин, уларни муаллимнинг уйига (мактабига) ҳам юбормас экан.
  Бу гапларни эшитиб отам ўттиз уч йил эмас болалигидан ўқитувчилик қилган эканда, деб ўйланиб қоламан .
     Октярь инқилобидан кейин советлар отамга ўхшаб илими борларни тўплаб, ўқитувчилар тайёрлаш бўлимларда қайта тайёрлаб, мактабларга ишга юборишган.Ўшанда отам ўзини диндор муллалар оиласидан чиққанини яшириб, фамилияни ҳам янгисини олган.
 Олманинг тагига олма тушади деганларидек отамнинг бошқа қариндошлари ҳам боболарининг изидан кетиб илм билан шуғилланиб келишган.Амаким Элбой Аҳмедов деярли умринингохиригача Фориш районидаги инернат мактабида директорлик қилиб, тарихдан дарс бериб келди, у Самарқанд Давлат Университетининг биринчи битирувчиларидан бўлган.Амакимнинг катта ўғли Тўлқин Аҳмедов Сирдарё, Жиззах вилоятларида раҳбар ходимлардан бўлиб келган. Кейинги ўғиллари Исламбек Аҳмедов Фориш районида раҳбар лавозимларда хизмат қилган. Улар ҳозир иккаласи ҳам нафақада.Улардан кичкина ўғиллари вилоят, республика ёшлар қумиталарда ишлаб келган.Мустақилликдан кейин Республика Солиқ вазирлиги фаолиятиннг пойдеворини қуришда фаол қатнашган иқтисодчилардан бири эди... Кейин бу иш мен ўйлагандек эмас экан, деб, ташлаб кетган. Ўзи, биз- қариндош –уруғлар, ҳаммамиз “Пора-совға” ҳикоямда ёзганимдек тўғри тарбияланган бўлиб, кўпларга ёрдам берсак берганмиз,пора олмаганмиз, ва ҳеч қачон бировга пора бермаганмиз. Бировнинг ҳақига, айниқса давлат мулкига, хиёнат қилмаслик ,ҳаттоки кўчада ётган нарсани олмаслик - биз учун оддий ҳол эди.
  Хоҳ ишонинг, хоҳ ишонанг, кўчада пул ётганини кўрганимда ҳам, ҳозиргача бирон марта олмаганман.
  Амаким урушдан аввал Давлат органларининг бирида ишлаган экан. Уларга бир бойни тутиш вазифаси берилган.Уни амаким тутиб олибди.Хуржуниннг икки кўзи тилло билан тўлдирилган экан.Ўша кечаси хуржунни амаким уйга олиб келибди.Тиллоларни кўрган кеннойим Илмия(жуда босиқ ва ақлли аёл эди ,раҳматли) кемтик тишларини кўрсатиб- Аҳмедов, шулардан биттагинасини менга беринг, тиш қўйдирай,”- дебди. “Бундай гапни айтишга уялмайсанми, бу давлатнинг нарсаси бўлса, қандай қилиб бераман,” -деб биринчи марта уришиб берган экан.Бу уришиши охиргиси ҳам бўлган шекилли, кеннойим ҳеч қачон тиш ҳақида гапирмай, иш ҳақида гапирар, район кутубхонасини янги китоб ва жиҳозлар билан таминлаш билан банд бўлар экан.Ишдан келган вақтлари рўзғор ишлари, болаларнинг тарбияси...
Мактабни эндигин тугатган қизи автомобиль ҳалокатида нобуд бўлгандан кейин кеннойим айрилиқ дардига чидамай элликлар атрофида оламдан кўз юмди.
  Тилло воқеаси қариндошлар орасида энди тез-тез эсланадиган бўлди.Айрим вақтлари амаким кеннойимга тиллонинг биттагинасини бермаганига афсусланса ҳам, барибир тилло бизга тегишли эмасди-да, деб қўярди. Шунга ўхшаш воқеалар оиламизда жуда кўп бўлган.
  Бир куни отам, мен, синглим Самарқан шаҳридан Пойариққа автобусда келдик. Чипта олтмиш тийин турарди.Ҳаво жуда иссиқ. Зўрға уйга етиб келдик. Синглим иккаламиз бир пиёладан совуқ сув ичиб олиб, ўзимизни салқин уйга урдик.Отам қўлидаги сеткасини онамга бериб, яна қайтиб чиқиб кетди.Бироздан кейин қўлида ярим метрлик лентадек келадиган автобус чипталари билан кириб келди.. “Хайрият кетиб қолмабди, ҳали турган экан,”- деди хурсанд бўлиб.                 Автобусга пул тўлаш эсидан чиқиб қолган экан...
Сизни фикрингизни бундай гаплар билан бўлмасдан отамнинг уруғларининг илмга қизиқиши ҳақидаги гапимни давом эттираман.Форишлик Жавлоновлар деса уларни ҳам республикамизнинг ярими билар эди.Телмон акам Жавлонов аввал Самарқанд университетида кейин Жиззах педагогика институдида кўп йиллар кафедра мудири бўлиб ишлади.Укаси Октярь, биз у кишини Ўктам ака деймиз, Жавлонов республикада таниқли журналист.Самарқанд ва Жиззах вилоят газеталарида бош мухаррир бўлиб ишлган. Сирдарё вилоятида уста пахтакор катта бир совхознинг раҳбари машхур Азиз ака Эргашевни нафақат Ўзбекистонда, балки Москвада ҳам яхши билишарди.У ердан ва бошқа республикалардан келган қишлоқ ходимларини ёки раҳбар ходимларни Шароф Рашидов шахсан ўзи, намунали совхозимиз деб, Азиз акамизнинг совхозига олиб борарди.Бундай учрашувлар ва йиғинларда олинган суратларни тўплаб Азиз акамнинг ўзи чиройлик альбом қилиб қўйганини мен ҳам кўрганман.
Челакда яшаб қолган Ҳайитгул амамнинг ўғиллари ҳам таниқли олимлар. Катта ўғли Абдуғани Абдулқосимов узоқ йиллар маориф тизимида ишлаб район математика ўқитувчилари гурухига раҳбарлик қилиб келган.Кейинги ўғиллари Али Абдулқосимов Самарқанд Университетида иқтисодчи олим. Мактабларнинг 6-синфлари учун ёзилган “Табиий география” китобининг автори. Ислом (кафеда мудири) ва Абдурашид Абдулқосимовлар Тошкентдаги иқтисодиёт унивеситети олимлари.
Мана, улар ҳақида билганларим ҳозирча шу.
Отамнинг ўзи отаси ва амакилари тўғрисида умуман гапирмай, мен камбағал қашшоқ деҳқон оиласидан чиққанман, деб дарди ичида кетди, ҳаттоки отасининг оти Туроб зканлигини умр бўйи яшириб, отам Турсун деган одам бўлиб, чақолоғимда ўлиб кетган, дер эди. Менга эса бир мартагина,саккизинчи синфни битирганимда “Туғилганлик тўғрисида гувоҳнома”м йўқолиб, янгисинида Шакарова Умида эмас Турсунова Умида Шакаровна деб беришганда , асли Туропова бўлишинг керак эди, деган эди.
Саккизинчини битиргунча мен Шакарова эдим.
Нима учун Туропова бўлишим кераклигини сабабини ҳам сўрамасдан, Сиз Турсуновсизку, мен ҳам Турсунова бўлишим керак, деганман.
Отам биз билан кўп гаплашмаган бўлса, онам доим кўп қизиқ нарсалар, ходисаларни айтиб берар эди. Навоий, Ҳамза, Сергей Есенин, Абдулла Қодирий, Насимий, Машраб ижодлари билан,халқ оғзаки ижоди: қўшиқ, эртак, топишмоқ мақоллар билан, айниқса, достонлар билан биринчи бўлиб таништирган ҳам онам бўлади. Шуннг учун бўлса керак, ёшлигимда “онам ҳам биз туғилганча ўқитувчи бўлган,”- деб ўйлар эдим. Онам боболарининг келиб чикишини яширмаса ҳам, асосан уларнинг раҳимдил, меҳрибон, меҳмондўст инсонлар бўлганини , халқ оғзаки ижоди билан қизиққанликларини хакида куп вокеалар айтиб берар эди. Кечқурунлар катта ҳовлида қариндошлар тўпланиб узоқ жойлардан чақирилган бахшилар,хабарчилар, қўшиқчилар, масхарабозлардан кўп ажиб нарсалар тинглашганларини отасидан эшитар экан, лекин бу хонадонда роҳат ҳамиша меҳнат орқасидан бўлиши авлоддан авлодга айтилиб келинаркан. Бой боласи кўп ухламадан, саҳардан туриб, ҳамма нарсасини кўриб чиқиши,мол-ҳолни санаб чиқариб, подачига топшириши, далада ишлайдиганларга кўриниб, тўғри топшириқлар бериши ва шу каби, ишларга кўз- қулоқ бўлиб юриши ўғил болаларга кичкиналигидан ўргатилар экан.
    Онам “Одам ўзининг етти авлодини билиш керак” дер эди, ўзи ота- боболарини Бўйдоқ бийдан бошлаб билади.
Бўйдоқ бий таҳминан 1780-1800 йилларда туғилган бўлиб, Самарқанд атрофидаги машхур бойлардан бўлган. Пахта, ипак, узум, полиз экинлари, мол-йилқичлик, асал, қуруқ мева, сопол идиш, катта-катта хумлар ишлаб чиқариш, пишиқ ғишт тайёрлаш билан шуғилланган. Унинг ерлари ҳозирги Пойариқ районининг марказига етмасдан оқиб ўтадиган Қорасув ариғининг ўнг томонидан, Қирқовулдан нарига чўзилиб кетган жойларни ташкил этган. Бошчўраш, Болғали, Қарабдол деган томонларда ҳам ерлари бўлиб, молларини ўша томонларда ҳам боқтирар экан. Ҳозир Бўйдоқ бийнинг энг яқин авлодлари Паскиовул қишлоғида тўп бўлиб яшайди.Бошқалари республикамизнинг Тошкент, Жиззаҳ, Сирдарё томонларида ҳам бор.
Бўйдоқ бийнинг Ёрлақоб ва яна бир нечта болалари бўлган. Қолганларининг отини онам билмас экан. Ёрлақобнинг эса Ромонберди, Эгамберди, Бозорбой, Қулчи(онамнинг бобоси) деган ўғиллари бўлган.
Ёрлақобнинг ўғиллари ичида ишбилармонлик, бойлик, сиёсат, маърифатпарварлиги билан Ромонберди сўфига (У 1846 йиллари туғилган-1921й. ўлган) тенг кeлaдигани бўлмаган. Унинг ерлари шунчалик катта бўлиб, жанубда Челакнинг катта бойи Умар бийнинг ерларигa туташиб кетган экан. Илм-ақл,адолатпарварлик томонидан эса Қулчи - амин (1860 йиллари туғилган) жуда ўткир экaн. Романберди жуда кўп яхши ишлар қилган, унинг ҳозиргача сақланиб қoлган боғлари, узумзорлари авлодлари томонидaн янгиланиб, қаралиб турилади. Укаси Қулчи билан яратган Ваҳим боғи қанча-қанча бева-бечораларга, уйсизлaрга, қамбағалларга бошпана бўлган. Бу ерда улар ўзларига нафақат озиқ-овқат ёки туришга жой топишган, улар бу ерда оилали, бола-чақали бўлиб, эл қаторига қўшилиб кетишган.
Онамнинг гапига қараганда Эгамберди (1848 йиллари туғилган ) билан Бозорбойдан (1850 йиллари туғилган ) бола қолмаган эмиш. Улар Жиззаҳ, Лойиш томонларда, Челакда оқ подшо аскарларига қарши жангларда қатнашган экан, менимча улар ўшанда ўлиб кетган бўлса керак. Қулчи ҳам кўп яшамаган.Унинг Ибройим,Умар ,Санам деган уч боласи ҳам акаси Ромонбердининг қўлида қолди. Ёрлақобнинг ҳамма болалари отаси Бўйдоқ бийнинг катта ҳовлисида турар эди.Ҳовли Паскиовулнинг катта мозордан 200-300 метрлар ўтгандан кейин жойлашган бўлиб, дарбозанинг рўпарасидаги тепалик Шайит-бова деб аталган.Ҳовлидаги учта катта уйларни Ромонберди қайтидан пишиқ ғиштдан болахонали қилиб қурдирган, биринчисида ўзи, иккинчисида укасининг оиласи турарди.Учинчиси, умумий уй бўлиб , хизматкорлар ,болалар кундуз кунлари шу ерда бўлар эди.
Ромoнбердининг Худойқул деган ўғли, Ғазна (1907 й. туғилган) деган қизи ва кичкинa ўғли Ёрлақоб (1920 й. туғилган) бўлган. Ромонберди сўфи менинг катта онам Бувнарни (1891 й. туғилган) Худойқул ўғлига олиб берган. Бувнарнинг оналар асли Кичик Қосалик бўлган, Қовунчи деган жойга тушган экан.
Уларнинг иккита ўғли бўлган, Исоқ 1909 йилда ва Маҳаммат 1910 йилда туғилган. Худойқул ҳеч вақт ўтмай ўлиб қолган. Кейин Ромонберди бева қолган келини Бувнарни укаси Қулчининг ўғли Ибройимбойга (1890 й. туғилган - 1941 й.ўлган) беради.
Бойликнинг тўқсон фойизи аллакачон давлатга топширилган бўлса ҳам , 1939 йилнинг бошларида Ибройимбойнинг хонадонида жисмоний ва маънавий етуклик мавжуд эди. Бу катта ҳовлида ҳаёт қайнаб турган.Ўша вақти қуйидагилар яшаб турарди: Ибройимбой 49 ёш.,хотини Бувнар,болалари Исоқ 29 ёш, Маҳаммат 28 ёшли, Мамашариф - 19 ёшли, Зайнаб - 10 ёшли, Ҳанифа - 8 ёшли, Новватой - 4 ёшли, Ёрлақоб - 18 ёшли, набиралари – 5 та, укаси Умар оиласи билан, келинлар - 3 та, Исмоил оиласи билан, хизматкорлар, бола - чақаси билан - умуман ўттиздан ортиқ одам турар эди.
Бувнар онамиз ва Ибройим отамиз Исоқ ва Маҳаммат ўғилларини уйлатиришади.
Ўн тўққиз ёшли Мамашариф ўғиллари эса 1939 йили армияга чақирилиб Польша чегарасида хизмат қилган, кейин уларни Брестга кўчиришган. Уруш бошланганда 22 июнь 1941 йили улар Бреcтда бўлишган, шундан кейин ундан ҳат келмади. Уни уйлантирамиз деб Дарвишиқлик Рўзимурод деган кишининг қизига нон синдириб қўйишган экан. Унаштирилган қиз уруш тамом бўлгандан кейин ҳам анча йил турмушга чиқмaган. Мамашарифни кутган. Менинг таъзимим сизга, бизга насиб қилмаган, содиқ кеннойижоним.
Мамашарифдан бир ёш кичкинa Ромонбердининг Ёрлақоб ўғли (уни Иброимбой отамиз катта қилган ) ҳам жангга кетади, унинг кўп жасорат кўрсатгани ҳақида радиода гапиришганини қишлоқдагиларнинг кўпчилиги ўшанда эшитган экан, лекин у ҳам уришдан қайтиб келмаган.
Мен Москвада ўқиб юрган вақтлари, онамнинг урушга кетган акаларинининг биронтасидан хабар топармиз деб Подольск шаҳридаги, Москвадаги архивларда онам иккаламиз бўлдик. Уруш бошланган ойларининг ҳамма қоғозлари ёниб кетган, деб бизга ҳеч нарса топиб бера олишмади, балки қидиришга эрингандир, битта Ибрагимов деган сўзни бeш-олти вариантда кўриш керак эди. Ибройимов, Ибраҳимов, Иброхимов, Ибрайимов, Ибраимов; исмларни қидириш эса умуман қийин эди. Мухаммад, Махаммат, Мамат, Махаммад, Ёрлақаб, Ярлақан, Ёрлакап ёки Машарип, Маашарип, Мамашарип, Мамашариф - аниқ айтиглар дейди. Биз эса исм ва фамилияларни улар қандай қилиб ёзганини билмас эдик.
Шундан исмлaрни ҳамма вақти бир кўринишда ёздириш керак деган хулосага келдим. Мана ҳозир лотин алифбосига ўтиб, фамилилар яна хилма хил бўлиб кетди. Ўзимнинг болаларим ҳам ҳар хил ёзилади Juraboyev, Djuraboev. Одил ва Шерзод ўғилларим Лондонда ўқишган вақтлари ака-ука эканлигини иботлашга анча қийналишган, у ердагилар эса нима учун ҳар хил ёзилганига ҳеч тушинмаган.
1941 йили 51 ёшдa Ибройим отамиз оламдан ўтган. Онамиз Бувнар эса 1944 йилнинг охирида ўлган. Исоқ қачонлар ўлиб кетган эди.Келинлар ҳам тез ўлиб кетишди. Уришга Мамашариф, Маҳаммат,Ёрлақаб,Исмоил кетишди,Умар ишчи батлонга кетган, Новвотой ва Абдиҳакимлар ( еттига ҳам кирмай) ўлиб қолишди. Бу катта хонадонда 1945 йили, яъни уруш ғалаба билан тугаган кунга келиб, олтитаси: ёш Зайнаб (менинг онам,1928 й. туғилган), сингилси Ҳанифа (1930 й. туғилган), ва онамнинг акаларининг болалари (Бозорбой, Нозорбой, Номозбой ва Жозилбойлар) қолган эди.
Онам урушнинг биринчи йилиёқ, отасининг ўлимидан кейин, мактабга боролмай қолган, колхозга чиқиб ишлаган. Мактаб ҳам деярли ёпилган бўлиб, Қиш ва эрта баҳорда номигагина ишлаб турган... 1947 йилга келиб оила, бола-чақа...
Биз ота-онамиздан олтита фарзандмиз: бешта қиз ва битта ўғил.
Мен уларнинг иккинчи фарзандиман. Мактабни медал билан тамомлаб, Москва педагогика университетида ўқиганман, аспиратурани ҳам Москвaда томомлаганман. Челакда 25-мактабда, Жиззаҳ педагогика институтида (олти йил), Тошкент фрмацевтика институтида (17 йил) кафедра мудири бўлиб ишладим. Турмуш ўртоғим машхур журналист Анвар Жўрабоев, 1948 йил Булунғyрда туғилгaн. Жўрабоев 1995 йил Олий Мажлис депутати бўлган, Адолат социал-демократик париясининг яратувчиси. Бизнинг Одилжон , Шерзод , Шоҳруҳ деган ўғилларимиз бор. Учаласи ҳам учта тилда бир хил гаплашади, ўзбек, ингиз, рус тилларида. Иккитаси олий маълумотли. Одил Шарқшунослик институтини халқаро иқтисодиёт бўлимини, Шерзод жaҳон иқтисодиёт университетининг шу бўлимини томомлаган. Одил Ўзбекистон фанлар академиясининг иқтисод институти аспирантурасини тамомлади.
Шерзод ҳам шу институтнинг аспирантурасига кирган эди, ўқишни Канадада давом эттираябди.Ўқиш билан бирга Ҳалқаро ташкилотида мoлия бўлимида етакчи мутахассис бўлиб ишлайди. Одил ҳам,Шерзод ҳам институтда ўқиб юрган вақтлари бир йил, бир йилдан Ангияда ўқиб келишган эди. Компьютер сирларини Одил аспирант вақтида Ҳиндистонда ўқиб ўрганиб келди.
Одилжонни уйлантирганмиз. Ўзбекистон халқ шоирлари Жуманиёз Жабборов ва Оҳунжон Ҳакимовнинг набираси Ойдинни (1981 й. туғилган), олиб берганмиз. Ойдиннинг адаси Анвар Жабборов маъданият ва спорт вазири,ойиси Дилдора иқтисодиёт университетида дарс беради. Ойдин жаҳон тиллари унивеситетининг магистратурасини тамомлади. Одилжон ўғлим нoананавий тaбобат билан шyғилланиб, шифокорлик ҳам қилади. Унинг ёзган ҳикоя ва романлари журнал ва интернет саҳифаларида чиқиб, китобхонларнинг юксак баҳосини олган. Одилнинг Исфандиёр, деган ўғли, Шаҳризода деган қизи бор.
Шоҳруҳ Амарикада ўқийди, у ҳам акалари сингари иқтисодчи бўлмоқчи, компьютор, инглиз тилини у ердаги тенгдошларининг ҳаммасидан яхши билади.
Илмга қизиқиш ва тўғрилик менга отам томондан ; адабиётни севишим, рахмдиллигим, меҳнатга муносабатим ва яна кўпгина хусусиятларим онам томондан ўтган бўлса керак.
Шеър, ҳикоялар ёзишни ўн ёшимдан бошлаганман. Касбим ўқитувчи , шунинг учун ёзувчиликка даъво қилмайман, лекин одамларнинг бир-бирига бўлган муносабатларига, уларнинг жамиятда тутган ўрнига оз бўлса ҳам ижобий таъсир кўрсатсам дейман,шунинг учун ёзгим келади.