ТЕЗУ

ТЕЗУ


Сирожиддин Мусаев янги қўшиқнинг сўзларини доскага ёзиб бўлгач, доимгидек болаларга ашула дафтарларига кўчириб олишни буюрди.Топшириқ, яъни кўчириб олиш муваффакиятли бажарилгач, одатига кўра, ўқитувчининг ўзи матнни яхшилаб, ифодали қилиб ўқиб берди.”Аввалги ўрганилган
“Кўкдай бепаён
Бойликларга кон,
Кенг пахта майдон” Ватанимиз ҳақида эди.

Бугунги қўшик нима ҳақида экан, ким айтади?”- деб болаларга мурожаат қилди устоз. Эндигина саккизга кираётган болаларнинг хеч биридан садо чиқмади.

Биринчи қаторда ўтирган Ўткир, исмига ўхшаб ўзи ҳам ўткир бўлсада, нима дейишни билмай жим ўтирибди: “Тезу” деган сўзни умрида эшитмаган,”чаноқ”- “чақалоқ” бўлса керак, ҳаёлидан ўтказди у. Аълочи бўлса ҳам кўп сўзларни билмаганига ўзидан ўзи хафа бўлиб кетди…

Яқинда тоғаси уйларига келганда, ойиси билан дастурхон атрофида роса кўп гаплашиб ўтирган .Ўртоғи Колянинг уни кутавериб зерикиб кетганини кўргач, чидай олмай уларнинг гапини бўлиб: ”Ойи, Коля билан ўйинчоқ магазинга бориб келайлик, у копток олмоқчи экан”,- деди.
Ойиси, “ҳангома қилгани қўймайди булар, бор боравер, лекин тез қайтинглар”,- деб жавоб берган.Ўткир ўшанда ҳам магазинга боргунча “ҳангома” дегани нима экан деб йўл йўлакай ўйланиб кетган.Колядан сўрай деса Коля ўзбекчани ундан ҳам ёмон билади…

-Тезу тоза терайлик, чаноғида қолмасин, деб қачон айтамиз?- саволни бошқачароқ қилиб сўради Ўқитувчи. Орқароқда ўтирган Марҳабо “пахта теришда” деб жавоб берди.
-Балли қизим,- демак, “Тезу тоза терайлик” деган қўшигимиз пахта ҳақида экан.Пахта-юртимизнинг ифтихори,асосий бойлиги,- қўшиб қўйди муаллим.
Пахтанинг иккинчи номи “тезу” эканда, "Hима учун “тезуни тоза терайлик” дейилмай, “ни” ни қўшмасдан “тезу тоза терайлик” дейилган?"-, ўзига ўзи савол берди Ўткир, лекин саволи жавобсиз қолди, албатта .

“Хангома” сўзини ўйинчоқ магазинидан қайтиб келишгач ойисидан сўраб олган эди.
Ўткирни катталарнинг кўп сўз билишига ҳаваси келди.

-Одамлар билан гаплашганда гапни қаердан топасизлар?- барибир бир куни ойисидан сўради у.
-Мана, сен хам гапираябсан-ку, керак нарсани сўраябсан, мен жавоб бераябман - буни ўйлаб топиш керак эмас,билмаган нарса сўралади, билган одам бор нарсани айтади,- жавоб берди ойиси...

Ўзбек тили дарсида ўқитувчи “ Тирқишидан куёш нури тушиб турарди” деган гапда “тирқиш”, “нури” сўзларини маъносини сўраганда, кўплар сингари Ўткир ҳам жавоб беролмаган.

Тўғри, бобоси ҳовлисига бирон нарса экканда,”энди нури сепишим керак” деб, молнинг қуриб қолган ахлатини майдалаб сепиб чиқардилар.Бу ерда эса қуёш нури дейилган. Нурининг қуёшга нима алоқаси бор? Унинг эсига адасининг Нури деган самарқандлик ўртоғи тушди. “Нури” Нуриддин деган отнинг қисқартирилган шакли бўлса керак, унда нимага кичкина харф билан ёзилган? Ўткир қанча ҳаракат қилмасин “нури” сўзининг маъносини топа олмади

“ Тирқиш” деган сўзни бобоси у ёқда турсин, ҳар гапига мақол қўшиб гапирадиган бувисидан ҳам эшитмаган.Ўртача ўқийдиган Исмоил , эшик ёки деразада тирқишлар, тешиклар бўлишини, хона қоронғироқ вақти ўша жойлардан ёруғ, яъни қуёш нури тушиб туришини айтганда ўзининг тилни ёмон билишига яна бир бор иқрор бўлди у.
Лекин Ўткир хар бир янги эшитган сўзини ҳеч эсидан чиқармас эди. “Тезу” сўзини ҳам бошқа сўзлар қаторида жуда яхши ўзлаштириб олди.

Кейинроқ, бешинчи синфнинг бошларида ўзбек тили ўқитувчиси Александра Гадаева тил бойлиги, гўзаллиги ҳақида гапириб, сўзларни ўз жойида ишлатиш кераклиги , бир сўз такрорланаверса гап чиройлик чиқмаслигини сўзлаб берди. Ёзувчиларнинг асарларидан қисқа- қисқа мисоллар келтирди.Ўқитувчи Бухоро яхудийси бўлиб, талаффузи синфдагилардан сал бошқача бўлса ҳам, жуда чиройлик гапирар эди.Ўткир унинг ҳар жумласини мароқ билан тинглар, кўп саволларга жавобни шу ўқитувчининг гапларидан топар эди. Кузнинг гўзаллигини тасвирлаш учун “олтин куз”, “ажойиб фасл” ; шамолнинг ёқимли эканлигини айтмоқчи бўлсак,”майин шамол”, “юмшоқ шабада” каби сўз бирикмалари ишлатилишини айтиб жуда кўп машқлар бажарилди.Мавзуни мустахкамлашда ўқитувчи, пахта тўғрисида бирон нарса ёзмоқчи бўлсак, ҳар жумлада “пахта”,” пахта” деб такрорламаслигимиз учун яна қандай сўзларни ишлатамиз, деб сўради.Кимдир тезда"оқ олтин"деди,бошқа биттаси “Ўзбекистонимизнинг асосий бойлиги “деб жавоб берди. Ўткир ҳам қўлини кўтариб, яхши билган сўзи эсига келиб, “ТЕЗУ” деди.

Александра Гадоева ўзбек тилида бундай сўз йўқлигини айтди. Бу сўзни Алексанра Гадоевадек ўқитувчининг билмаслигига Ўткир хайрон колиб, жавобини дона-дона қилиб яна қайтарди: ‘”тезу” деганда “пахта”ни тушинамиз”. Муаллима ўзига хос босиқлик билан Ўткирнинг нафсониятитга тегиб кетмасликка ҳаракат қилиб: “пахта ўрнида “тезу” ишлатилган бирота гап айт-чи,” -деб сўради.Ўткир эса: Тезу тоза терайлик, чаноғида қолмасин, - деди шартта ўйланиб хам ўтирмасдан.
Александра Гадоева: Э, ҳа. гап бу ёқда де, ростдан ҳам “тезу тоза терайлик”- деганда “пахта” кўзда тутилади… Ўткир устознинг сўзларини охиригача эшитмасдан, ҳеч кимнинг эсига келмаган сўзни у айтганидан хурсанд бўлиб, жойига ўтирди…

Вақтлар ўтиб, “Тез-у” нинг асл маъноси маълум бўлиб қолди.
Ўткир эса энди катта олим , у ўнлаб илмий китоблар чиқарди. Жой номлари ҳақида афсоналар тўплади, кўп қизиқарли асарлар ёзди, тилларга янги сўзларнинг кириб келиши ҳақида юзлаб маърузалар ўқиди. Шундай кунларнинг бирида китоб жавонига янги чоп этилган асарини қўя туриб, унга умр буйи ҳамрох бўлиб келаётган “тезу” сўзи яна эсига тушди, лекин бу сафар ҳам доимгидек кўз олдига оппоқ пахта келди. “Кизиқ , бошқаларнинг ҳам “Тезу”га ўхшаган сўзи бормикан”, деб ўйлаб, секин жилмайиб қўйди.
УМИДА ТУРСУНОВА UMIDA TURSUNOVA

ФОЛБИН

ФОЛБИН

Бир кориндан талашиб
тушган азизларимга мехр билан


Русча газеталарни вараклаб утирган Гулсумнинг нигохи "ОНА МОЖЕТ ВСЕ"деган маколага тушди. Бир аёл фол очиб, хамманинг мушкулини енгил килар эмиш. Пул деб одамлар нималар килишмайди, айникса узимиздан (собик СССРдан -У.Т) келганлар, уйлади у. Гулсум фолбинларга ишонмасди,улар хам бизга ухшаган одамлар-да, рухиятдан (психологиядан) хабари бор киши бемалол фол оча олади, деб хисобларди.

"Соглигим ёмон эди.Врачлар тополмаган касалимни Аида тузатди".
"Бу давлатга келиб хеч ишим юришмади. Аиданинг айтганларини килгандан кейин, янги бизнес очдим. уй-жой сотиб олдим Хавас килса арзигулик машинам бор..."
" Оиламиздан барака кетди, болаларим хам бир бири билан уришиб, орада мехр-мухаббат йуколди. Эрим бошка хотин топиб олибди. Аидага рахмат, хозир аввалгидек инокмиз.Эрим хам кайтиб келди.Катта хонадонда эртаклардагидек шод-хуррам яшамокдамиз".
"Кизим турт йилдан бери элчихонадан виза ололмасди. Аида нинг айтганларини килдим.Кизимга ун йиллик виза очишибди."

Аидадан миннатдор булганларнинг исмлари ва телефон ракамларининг берилгани хам Гулсумда ишонч уйготмади.Танишларни ёзиб куйиш эски усул булиб, Америкада хам куллашганига Гулсумнинг озрок жахли хам чикди.Шундай булсада маколани бошидан батафсил укий бошлади.Макола жуда кизикарли ёзилган эди. Фолидан хам, одамларни алдаб канчадан пул олишига кизикиб колган Гулсум бир кунгирок килиб курмокчи булди,.Телефонга секретар киз жавоб бериб, биринчи учрашув текин, колганлари эллик доллардан беш юзгача эканлигини айтди.Гулсум боришга карор килди.Учрашув вакти келишилди, манзил аникланди.


Гулсум Бруклиннинг марказида жойлашган Аиданинг ишхонасига келганда хашаматли бинони куриб хокимият биносига ухшаркан, деб уйлаб куйди. Аиданинг узи урта ёшларда булса хам, ясан тусан килиб олганидан хокимиятда ишлайдиган гапирсамми гапирмасамми, дейдиган таннозларнинг нусхаси эди.Сурашиб булгач кимга фол очдирмокчисиз,узингизгами,агар узингизга булса, мен очолмайман,сизнинг ангел хранителларингиз “мне не разрешают вмешиваться в вашу жизнь и ваше будущее"- деди. Бунга ухшаш гапни Гулсум Хивалик бир фолчидан, кейинчалик Урганчда яна биттасидан эшитган эди.Уларга ишонмаслигимни сезиб, “сизга фол очолмаймиз, биздан кучлирокка боришингиз керак, дейишган,” хулоса килганди ушанда Гулсум..
Шундан кейин у бошка сира фолчиларга бормаган. Максади асли бошка эканлигини айтмокчи булиб, Гулсум дудукланиб турганда, Аиданинг узи “Сиз кариндошларингиз тугрисида сурашга келгансиз, шекилли”,- деди ва унинг жавобини хам кутмасдан "Эх- хе, уларнинг муносибатлари жуда кескинлашиб кетибди “Все грызут друг друга.Такое я ещё никогда не встречала, из дружной семьи ничего не осталось, это уже не семья, а настоящие враги”-деди.

Гулсум узини босиб, "хеч ким бир бири билан уришган эмас,уларни жуда согинганман,качон учрашиш насиб килади, улардан кайсиси качон келади деб сурамокчи эдим,-деди.Иложи булса чет элга чикиш йулларини очиб берсангиз"- давом эттирди у.
"Демак кариндошларингизнинг хакида билгингиз келаябди". Аиданинг юмшок, ёкимтой аёл эканлигини курган Гулсум, уни хокимиятдаги таннозларга ухшатгани учун узи уялиб кетди."Кассага эллик доллар тулаб, квитанциясини менга менга олиб киринг, гапимизни кейин давом эттирамиз."

Гулсум секретарь утирган хонага чикиб, бурчакдаги кизга сумкасидан бор пулини - битта эллик долларликни узатди.Гулсум атайлаб бошка пулларини уйига ташлаб келганди.Лулига ухшаганлар булса бор бисотини кокиб олмасин деб, такиб юрадиган узуклари –ю, зирагигача ечиб келган эди.Киз тезда касса аппаратидан квитанция чикариб беди. Гулсум ичкарига кайтиб кириб, когозни Аидага узатди. Аида уни столининг тортмасига солиб, савол хам бермасдан гап бошлади”.Жуда купчилик экансилар, лекин биронтангнинг тинчлигинг йук. Эркак зотининг деярли хеч кайсиси ишламайди.Биттаси жуда хаста булиб, хамма нарсасидан ажралган, болалари, хотини, иши - умуман хеч нарсаси йук, хали уй-жойсиз хам колади.Ахволи ёмонлигидан уз болаларига улим тилаб юрибди.Ота каргишига колган болаларининг иши юришмай сарсон-саргардон.Бир боласининг юрагидан мехр-мухаббат сугириб олиб ташланган,.хаммани ёмон куради.Ота у ёкда турсин, онасини хам улдиришга тайёр.кизи икки жойга кумилган.Гулсумнинг куз олдига севимли жияни Дилсора келиб” худо сакласин, у соппа сог, бахтли хаёт кечириб юрибди”,- куркиб кетиб шартта унинг гапини булди.”Яшаб юрганини биламан, лекин бахтли эмас.Уни шайтон йудан уриб уз измига солиб олган.Энди уни шайтон йулидан кайтариш жуда кийин булади. Кумилган деганда бир жойда расми ,иккинчи жойда унинг нарсаси билан кумилган кизни айтаябман, ё кийимини, ё киммат бахо нарсасини oлган киз улган, сочлари бир хил, иккаласиники хам буйнига тушади,улганнинг сизларга богликлиги куринмаябди.
Бир киз ,менимча бахтиз одамга якин булса керак. ,уч- туртта йигит билан” хотела связать свою судьбу”, хаммаси ундан кочиб кетган, чунки у “нелюбимая” килиб куйилган.

Эркаклардан биттаси хаммани ёмон курадиган куртга aйланиб колган, иложини топса, биронтанинг ичига кириб олиб, оркасини кичитиб, тинчлик бермасликни уйлайди, кулидан хеч нарса келмай узини- узи гажиб ётибди. Хасад унинг тинчини бузган.Умуман сиз хамма нарсадан хабариниз булса хам, бошкача тахлил килиб юрибсиз.”Факт остаётся фактом, у ваших родственников нет другого врага кроме своих. Результат будет очень плохим.”

“Охирги вактлари хаёт хамма жойда кийинлигидан бизникилар хам кийналишган, -улар орасидаги дустлик озрок сусайган, шекилли, лекин сиз айтган даражада эмасдир,”- зурга ишончсизлик билан гапирди Гулсум.

“Замонага келсак, биронтаси кийналиб кунини куролмай колмаган ,иккинчидан, карндошларнгиз талашаёган нарса куринмайди: уртада уй хам, бойлик хам, бирон талаш бизнес хам йук.Учинчидан,бу хонадон орасидаги муносибатларнинг дарз кетганига сиз айтгандек охирги вактларда эмас, ун етти йилдан ошибди.

Уша вактлари оилангизга шайтон кириб олган.”Всё что делается, делается им. Своё дело он начал с того дома, где он проживал. Аида кулидаги ручкасини так эттириб столига куйди, -Севги асосида курилган ёш оила бузилган...

Он хотел быть зретелем и получать удовольствие от уничтожения дома, в котором “все хорошо”.Бу оилани балчикка ботганини куриб булгач, кейинги оилани томошосини куришга тишини кайради, бу оила тугрисида айтган эдим, хеч нарсасиз колган киши тугрисида Унинг уйи, машиналари, бир биридан аклли болалари, даромати, бизнесини кул булишини кургиси келди.Тугри йулдан кетаётган боласини “направлял в темноту. и всячески прептствовал выбраться оттуда” Эси хуши бор болани ёп -ёруг жойга кирмокчи булганда, коронгига иттариб юборган.Юрагини сугуриб олиб,аввал айтганимдек беюрак килиб куйган”.

Бошка бир оиладаги аёлни хаммаларинг улдиришга тайёр экансанлар Болаларини биронтанг яхши курмагансан.

Улардан кейинги оилани хасад деган нарса енгди. Уларга хозир хеч кайсинг керак эмас, кузларига бирларинг угри, бирларинг карокчи, бирларинг жаллод булиб куринасанлар.
Яна бир бошка аёл, сизга жуда якин. Унинг бош огрик булиб миясининг захарланганига хам ун етти йилдан ошган.


“Катта хонадонни бирлаштириб, унинг обруйини кутаришда бош кош булган энг хурматли инсонни у оёгидан уриб йикитган.” Гулсумнинг куз олдига хаммага ёрдам бериб юрадиган жуфти-халоли келди, “нахотнки бир одам шунча ёмонликларни килса, ахир бу ишониб булмайдиган нарса-ку” -дейиши билан “Нимага тушинишни хохламайсиз, мен одам хакида гапирганим йук , шайтон хакида гапираябман”- деди Аида мулойим..

“Агар мен сизни тугри тушинган булсам, сиз менинг куёвларим тугрисида гапираябсиз, шекилли.Улар хаммаси нормальний оила; уларнинг ота оналарини хам танир эдим, туй булиб уйланишган, хаммасининг бир -биридан ширин фарзанлари бор ахир,”- чидай олмай каттик-каттик гапира бошлади Гулсум.
“Унисини билмайман, лекин яна айтаман, мен шайтон йулдан урган одам хакида эмас, одам шаклидаги шайтон хакида гапираябман.Бу икки нарсанинг фаркини тушинсангиз керак деб уйлайман.У-шайтон “в прямом смысле слова, шаай тооон,” у бир аёлни узига энг якин ёрдамчи килиб олган, бу аёл факат шайтоннинг айтганини киладиган булиб колган.Унинг такдири бошка одам билан богланиш керак эди, халигача унинг акли хар замонда жойига тушганда, уни уйлаб куяркан.Бундан хабардор булган шайтон уша йигитнинг оиласи билан сизларни уриштиришга тушган.Уша оиланинг сиз билан боглик аёли нишон килиб олинган ва унинг нияти осонгина амалга ошган.

Шайтонга сизнинг кувончингиз,галабангиз, бахтингиз умуман ёкмайди.У ёмон нарсаларни томошо килиб,завкланиб утиради.Унинг севган раками одамларга ухшаб етти ракамидир, еттита оилани уриштириб булди, еттита эркакни тузалмас касалга йуликтирган, келажакда яна еттита оилани, улар ёшрок булса керак, уртасига кириб олмокчи ва уларнинг жанжалини томошо килмокчи.

Уз ниятига етиш учун шайтон бор кучини сарф килади, уша хотиннинг ёрдамидан бахраманд булади , аёл уз урнида ёрдамни фолбинлардан олади. Фолбинларнинг икки хил булишини хамма билмаса керак.
Бизга ухшаганлар хасталарни тузатади,йуколган нарсасини топишга ёрдам берди,яхши ниятларига эришиш учун тугри йул курсатади, умуман одамларга факат яхшилик килади.
Иккинчи хилига шайтон, шайтон йулдан урган одамларга хизмат киладиган, хар хил иссик-совук килувчи,бировларнинг йулини ёпувчи, расмларни бошка мозорларга кумдириб инсонларга ёмонлик келтирувчи фолбинлар киради.

Уларнинг фолбинлари иккинчи гурухга кириб, жодуни жуда яхши ишлатадиган кучли фолбинлардир”.

-Мана шунака, бир -бирига улим тилаб кариндошларингизнинг бир-бирини гажиши энди сизга тушинарли булгандир,- саволларингиз булса мархамат ,-гапини тамомлади Аида.

”Яна еттита ёш оиланинг орасига кирмокчи дедингиз, менинг боламнинг оиласига хам-ми?”

“Албатта, лекин уларнинг муносабати шахсан сизга боглик, сиз шайтонни аралаштирмасангиз, у хеч нарса килолмайди”
- “Кариндошлар билан учрашиш-чи?”
-"Бемалол учрашаверинг, йулларингизда тусик йук, хохиш булса бас."
-“Ахир узаро муносибатлар шу ахволда коладими? Шайтонни нима килиш керак?
- “Бунинг учун кайтадан яна келишингиз керак булади.”

Гулсум секин урнидан турди, хайрлашиб, Аиданинг хонасидан чикиб кетди…