АМЕРИКАЛИКНИНГ ИТИ

Совет даврида бир газетада "мен чет элнинг қамоғида яшагим келади"- деб ёзилган мақолани ўқиган эдим.Уларнинг қамоқларида тўрт марта овқат берилиб,хоналарида телевизор,телефон,яхши кроват,чойшаблари ҳар ҳафтада алмаштирилиб туриладиган кўрпа тўшак,дам олиш хоналари,спот заллар - умуман одам учун керак ҳамма нарсалари борлигини ёзган эди. Ундайда курортдан фарқи йўқ эканда ,ҳамма ҳам шундай шароитда яшагиси келади, деб ўйлаган эдим. Мақоланинг охирида бундай шароит чет элликларга ёқмайди, чунки бу ерда улар учун энг керак нарса - озодлик йўқ - деб ёзган эди Озодлик деб эса улар бошқа жойларга бора олишни, ихтиёри ўз қўлида бўлишни айтар экан

Мақола автори "Мен озодликда яшайман, лекин ҳоҳлаганимни қила олмайман, яшашим ҳам уларнинг махбусидан ёмон, шунинг учун ҳам мен уларнинг қамоқхонасида яшагим келади," - деб айтибди. Қамоқда шундай шароитлар яратилганини ўкиб, ўшанда ҳайрон қолдим, унча ишонгим ҳам келмади. Энди эса Англия, Италия, Канада АҚШ ва шу каби давлатларда ҳайрон қоладиган нарсалар ҳақида жуда кўп эшитаман, кўпини ўз кўзим билан кўрдим.

АҚШ да бир мексикалик танишим Марта деган аёл: "Мен Америкаликларнинг ити бўлгим келаябди,” деган эди. Мен уни нима учун бундай деганини тушинмадим. Бир куни телевизорда бир итни докторга олиб келиб, тишларига пломба қўйишганини, бошқа тишларини тозалаганликлари кўрсатишаётган экан, Марта мени чақирди. Биргаликда томошо қилдик. Ўшанда итларнинг ҳам тишини "қурт ейиш"ини ёки тиши оғришини билибман. Ёшим шунчага кириб ҳайвонларни ҳам одамлардек касалликларга чалиниши ва уни даволаш кераклигини билмаганман.

Тўғри, бир марта мушугимиз уйга “йиғлаб” келганди, кимдир тепиб, иягини қийшайтириб юборибди,овқат емай бурчакда инқиллаб икки кун ётди.Раҳмим келиб мен уни ҳайвонлар докторига олиб бордим. Доктор битта укол қилиб (менимча оғриқ қолдирувчи) тиши ва жағига тегинмасдан, ўзи энди тузалиб кетади, деб бизга жавоб бериб юборган эди. Ростдан ҳам тезда тузалиб кетди.

Марта айтгандан кейин ҳайвонлар ҳақида эшиттиришлар берилганда доим кўришга ҳаракат қилар эдим. Америкаликларнинг ҳайвонлари касал бўлганда, госпиталларда даволашади. Биттасининг ити юрак касал бўлиб қолибди, катта пуллар тўлаб операция қилдирди. Товба, пулинг шунча кўп бўлса, бошқа нарсага ишлат, дейман аччиқланиб, ҳайвон ҳайвонда, одам эмас-ку? Қанча одамлар егани пул тополмайди, булар юз минглаб пулларни ҳайвонларига кеткизишади...

Бир аёлнинг ити рак бўлиб қолибди Телевизорнинг ҳамма каналларида Колифорниядан Канадага операция қилдириш учун боришини, ким, қайси госпиталда бу ишни амалга оширишини, итни олиб бориш учун қанча вақт кетишини кунига ахбарот бериб туришди. "Шунча пул, шунча вақт кетгазиш, шунча ташвиш керакми? Итини "ҳайвонларни оғриқсиз ўлдирадиган ташкилот”га топширсин,” –дейман, ҳанузгача бу нарсаларга ўргана олмай, ҳайрон қолиб.

Ҳамма шаҳарда бундай ташкилотлар тўлиб ётибди.

Яна шуниси қиззиқки,чет элларда ҳайвонлар учун алоҳида магазинлар бор ,катта супермаркетларда албатта ажратилган бўлимлар бўлади.Уларда ҳайвонлар учун овқатлар, кийимлар, ўйинчоқлар, шампун, совунлар сотилади. Бурга ва бошқа ҳашоратларга қарши яхши хушбўй ҳидлар қўшилган дихлофос башара химёвий тозалагичлар ҳам сотилади. Итга, мушукка, балиқ, сичқон, каламушига, қушига - умуман, уйда боқиладиган ҳайвонларга фақат дўконлардан сотиб олинган махсус овқатлар берилади.

Чехиядан келган Аннани итига овқатдан қолган суякларни бераётганини кўриб қолган қўшнилари полиция чақирган. Полиция унга, нима учун ўзингизган қолган овқатларни, берасиз, деб сўраганда, у ўзини инглизчани билмаслигини кўрсатиб, "Мен, сиз-одаммиз, бу-ит; ит суякни яхши кўради, магазиннинг овқатини ит ёмон кўради" - деган. Ноилож қолган полициячилар ”Илтимос бундан кейин магазиннинг "итлар учун" деган бўлимидан овқат олиб беринг" - деб кетишибди. Итларнинг овқати одамлар овқатидан қиммат.

Бизнинг пастимизда турадиган қўшнимиз итини кунига гапиришга ўргатар эди. Ит “мама”сўзини ўхшатса ҳам, бошқасини  айтишга қийналарди. Мен эса жаҳлим чиқиб "циркка топширадими ёки қиладиган иши йўқми,” деб ўйлардим. Ростдан ҳам қиладиган иши йўқ эди. Овқатни кўчадан еб келишарди, уйда емоқчи бўлса, пицца ёки бошқа нарса заказ қилади, уйга олиб келиб беришади. Кирни машина ювса, машина қуритса. Эрталаблари совуқ сут билан сириал (пакетларда тайёр сотиладиган печение ёки қотирмага ўхшаган нарса) еб кетаверади. Кофе ичаман деса сувни микроволнали печда иситиб кофенинг тайёр парошогидан, шакардан солиб ичиб кетаверади. Ёки чипси сифат нарсалардан олади. Итига эса ҳар хил "Педигри"га ўхшаган овқатлардан кўп-кўп олиб қўяди.

Чет элларда ҳайвонларга муносибат умуман бошқача. Кўчаларда ҳамма ҳайвонларни кўришингиз мумкин. Италияда каптарлар келиб елкангизга, қўлингизга қўнаверади. АҚШда олмахон, ўрдак, ғозларни бемалол юришини кўрганимизда биринчи кунлари ҳайрон қолдик. Бир ҳафтадан кейин ўрганиб қолиб, эътибор ҳам бермай қўйдик. Бир куни меҳмонхонанинг эшигига айиқ келиб қолибди… Ўғлим Шоҳруҳ кечга томон уйга қайтаётса, йўлда учта бўри ўтирган экан. Бундай вақтлари дарров полицияга телефон қилинади. Улар ҳайвонларни ҳайдаб юборишади, лекин тегинишмайди. Ёки вақтинча ҳушидан кетказадиган дори отиб, хушидан кетгач, уларни ичкарироққа, ўрмон томонга олиб бориб қўяди. Чет элларда шаҳарнинг ўртасида ҳам ўрмонлар тўлиб ётибди Айрим вақтлари, кўчаларга кийиклар ҳам чиқиб қолади. Йўлдан ўтаётган бўлса, машиналар тўхтаб кийикларни ўтиб кетишини кутиб туради.

Ҳайвонларга тегиниш, қийнаш ёки озроқ бўлса ҳам зарар етказиш жамиятнинг қалоқлиги рамзи экан. Улар ҳайвонларни жуда эҳтиёт қилишади.

Энг қиззиқ нарса биров билан танишиб қолиб, оиласи ҳақида сўрасангиз, болаларига қўшиб ҳайвонларини ҳам айтади. Боласи йўқлар болам йўқ демай, нечта ити ёки мушуги, хомяк ёки сичқони, каламуши ёки бошқа ҳайвони ҳақида гапиради. Ишлаганлари биз болаларимизни эрталаб боғчага қуйиб кетгандай ҳайвонларини боғчага қўйиб кетишади Уйда зерикиб қолар эмиш. Боғчаларида ҳамма шароит мавжуд: телевизору, музикагача бор. Кирсангиз - болалар боғчаси, деб ўйлайсиз, гиламлар, кроватлар, ўйинчоқлар, ванна, туалетлар... Эгалари бирон жойга борса, ҳайвонларини ҳам бирга олиб юришади. Агар бирон ҳафта ёки кўпроққа кетишга тўғри келиб, ҳайвонларини олиб кетишга имконият бўлмай қолса, ҳайвонларини “animals’ hotel” – “ҳайвонлар меҳмонхонаси”га топшириб кетишади. Бу ернинг шароити боғчасидан ҳам яхши бўлиб, одамлар учун қурилган меҳмонхонадан фарқ қилмайди. Ҳайвонлар меҳмонхонасини кўриб ёқамни ушлаб қолганман, лекин улар учун ишлаётган сартарошхоналарни, маникюр ва педикюр салонларини кўриб эса қотиб қолганман.

Америкадан кетишдан олдин ош қилиб ҳамма танишларимни чақирдим. Самарқандлик Акмал, Муҳиддин, андижонлик Дилфуза, америкалик қўшниларим-умуман йигирмага яқин дўстларим келишди. Мексикалик Марта ҳам келди. У меҳмонхонада ишларди. Бугун унинг кўриниши яхши. Тип (чойчақа) кўпроқ тушди, дейди. Бир хонасидан ўн беш доллар чиқибди. Бу хонада яшовчининг ити бор экан. Марта ҳамма чойшабу сочиқларни алмаштириб, гиламларни, диванларни чангютарда тозалаб қўйибди. Ити ўйинчоқлари ва конфетларни ҳамма жойга сочиб ташлабди. Ҳаммасини Марта яхшилаб йиғиштирибди. Шунинг учун эгаси миннатдорчилик билдириб пул ташлаб қўйибди. Америкаликлар ити учун ҳеч нарсани аямаслигини билган Марта, “Мен барибир америкаликларнинг ити бўлгим келади” - деди. Бу гапни у менга иккинчи марта айтаётган эди. Бу сафар мен уни жуда яхши тушиндим.

УМИДА ТУРСУНОВА

UMIDA TURSUNOVA

ХРУШЧЁВ БИЛАН УЧРАШУВ

ХРУШЧЁВ БИЛАН УЧРАШУВ

Нью Йоркда уч кун тургач, Теннисси штатининг Пижен Форж шаҳрига келдим. Мен бундай шаҳарни АҚШ га шунча марта келиб ҳали кўрмаган эдим. Кичкина бўлишига қарамай жуда гавжум.Яшовчилардан кўра меҳмонлар кўп.Халқ ҳар жойдан келган. Бу ерга америкаликлар билан бир қаторда, чехлар, руслар, ўзбеклар ҳам келиб туришар экан.

Пижен Форж дам олиш шаҳри бўлгани учун, ҳар қадамда меҳмонхоналар,дам олиш масканлари, музейлар, ўйинлар, ресторанлар…

Танишларим, опа-сингил Забаржат ва Василалар ҳам яхши ўрнашиб олишган экан.Забаржат ўзининг хушрўйлиги билан бир қаторда одамларга муносабати ҳам жуда яхши. Иккаласининг ҳам турмуш ўртоқлари яқинда келишмоқчи экан. Тез кунда улар Ҳасан ака ва унинг қайниси Мирҳосил билан келиб қолишди. Ҳасан акани мен Тошкетда ҳам яхши билар эдим, хотинлари билан гаплашиб турардим.Бу ерда Ҳасан аканинг ҳам, Мирҳосилнинг ҳам кўп ёрдами тегди,бизнинг машинамиз йўқлигидан керак бўлиб қолган узоқроқ жойларга улар олиб бориб туришарди.

Шаҳарда қиззиқ кўргазмалар, учрашувлар ўтказилар эди.Доллевуд паркининг ҳар йилги очилиши ҳам катта фестивалдан фарқ қилмас экан. Бу йилги очилишида биз ҳам қатнашдик. Шаҳарнинг “каршоу”си, яъни автомобиллар кўриги бутун Aмерикага машхур дейишди. Автомобил кўригида ўтган аср бошидаги машинадан тортиб, ҳозирги куннинг қўлда қилинган машинасигача кўрасиз.

Бир куни эълонлар буклетидан ўн учинчи августда Сергей Хрушчёв билан учрашув бўлиши ҳақида ўқиб қолдим. Мен учрашувга албатта боришга қарор қилдим. Янгилик қидирувчи журналистларнинг тушига ҳам кирмайдиган учрашувни худонинг ўзи етказиб ўтирса, бормасам бўладими? Сергей Хрушчёвнинг отаси Никита Сергеевич Хрушчёвни бир вақтлари билмаган одам бўлмас эди. Сталин шахсига сиғинишга нуқта қўйиб, “халқ душмани” тамғаси билан қамалганларни кўпини озод қилган ҳам шу одам бўлар эди. Менинг болалигим Н.С. Хрушчёвнинг ЦК КПСС нинг биринчи секретари бўлиб ишлаган вақтига тўғри келган. Биз болалар Хрушчёвнинг “Совет халқи саксонинчи йили коммунизмда яшайди,” - деган гапига жуда ишонганмиз ва буни асосий қонун деб қабул қилганмиз.

Хрушчёв билан боғлиқ бўлган учта нарса менинг ҳеч эсимдан чиқмайди. Нега эсимдан чиқсин, Хрушчёв деб ҳаётимнинг уч кунини қийноқда ўтказган бўлсам, эсимдан чиқадими?

Кечагидек эсимда, бизнинг Пойариқ районимиздаги Хўжа Исмойил қишлоғига (унда қишлоқ номига ал-Буҳорий сўзи қўшилмай айтилар эди) Индонезиянинг биринчи президенти доктор Сукарно билан Хрушчев келар эмиш, деган хабар етиб келди.

Мен ўқийдиган Челакдаги 9-интернат мактаби ўша вақти ҳамма нарсадан илғор эди. Кўп фанлардан олимпиада ғолиблари, спотчилар, санъат кўриги савриндорлари асосан шу ердан чиқади.Булунғур ариғи бўйида мактабимизнинг ери бўлиб, директоримиз Сулаймон Қаршиевнинг ишбилармонлиги туфайли бу ерда помидор, пиёз, кортошка, сабзи, қовун, тарвуз экилар эди. Овқатга, шунинг учун хам, ўзимизнинг ерда етиштирилган махсулотлар ишатиларди. Интернатимизнинг моллари ҳам шу ерда боқиларди. Қаровул учун алоҳида уй қурилган бўлиб, у оиласи билан қишин-ёзин шу ерда яшар эди. Биз учун эса ёзда бу ерда пионерлар лагери очиларди.

Районда, областда бирон тадбир бўлса биринчи навбатда бизнинг мактаб жалб этилади.

Сукарно билан Хрушчевларни кутиб олишга бизни чиройли кийинтириб, яъни оқ фартук, тўқ қизил шойи галстуклар тақдириб, (дарсларга қора фартук,ласдан қилинган галстук тақар эдик, юқоридаги формани байрамларда, учрашувларда кияр эдик) қўлимизга бойроқчалар бериб, ҳар муюлишга иккита-учтадан қўйиб кетишди. Биз ўтган машинага честь бериб, қўлимиздаги байроқча билан йўл кўрсатиб туришимиз керак эди. Ўшанда эрталаб келган бўлсак, кечга томон бeшларда бизни олиб кетишди. Очликдан кўз кўрмай қолиш мумкинлигини ўшанда билдим, бизни олиб кетишганини тушда кўраётгандек эдим.

Ўшанда Сукарнони ҳам, Хрушчёвни ҳам кўрмадим, лекин чарчаган бўлсам ҳам, шундай маъсулиятли ишда қатнашганимдан мамнун эдим. Бундай ишлар фақат яхши ўқувчилар ва ҳақиқий пионерларга ишониларди.

Иккинчи сафар ҳам, Хрушчёв келар экан, район ва қишлоқларда учрашувлар ўтказаркан, дейишди. Бу сафар постда турган болаларга икки мартадан овқат олиб келишибди, лекин биз турган постга овқат у ёқда турсин, ўзимизни олиб кетишни ҳам унутиб қўйишди шекилли, қоронғи тушганда ҳам ҳеч ким келмади. Мен эса ҳолда тойганимдан ерга ўтириб олдим. Бир вақти мотоциклда физкультура ўқитувчимиз Бозор Азимов билан пионер вожатиймиз Камол Турсуновлар (иккаласи ҳам қирққа кирмай жаннати бўлиб кетишди, худо раҳмат қилсин уларни, жуда яхши инсонлар эди) келишди.

Бозор Азимов мени нимагадир Умида демасдан доим Кумуш қизим дер эди. Бизни аҳволимизни кўриб қаердандир нон олиб келиб беришди. Кейин бир тракторчи билан гаплашиб бизни интернатга олиб бориб ташлашни сўрашди.

Мен билан турган синфдошларим Мамаюсупов Тенгдош ва Ибрагимов Сайфиддинлар иккинчи марта бундай нарсага чиқмаслигини айтишди. Бу сафар ҳам ҳеч қандай Хрушчёвни кўрмадим.

Хрушчёв билан боғлиқ бўлган кейинги қийналган вақтимни ҳақиқий даҳшатли кун деб ўйлаганман.

Бизга меҳнат дарсини Николай Аликсеевич деган киши ўтар эди. Қўли гул одам бўлиб, ҳамма нарсани қила оларди. У бизга озроқ вақт синф раҳбари ҳам бўлган. Ошхонамизнинг орқа томонида жойлашган унинг устахонасида дурадгорлик мосламалари, меҳнат қуроллари роса кўп бўлиб, дарс устахонада ўтиларди. У бизга лобзик ёрдамида ёғочдан ҳар хил гулдонлар, нон қўйиладиган идишлар ясашни ўргатарди, тайёр бўлгач, чиройлик қилиб лаклар эдик. Бошқа вақтлари электор куйдиргич ёрдамида ҳар хил нақшлар ясаларди.

Унинг устахонасидаги энг қиззиқ нарса - рация эди. У радиосвязь ёрдамида кимлар биландир боғланишга чиқар: УИ8КЗД – Ульяна, Игорь, восьмёрка, Константин, Зинаида, Дмитрий… Ким мени эшитаябди? Ҳаммага, ҳаммага приём, приём! -деб бир неча бор қайтарарди.

Николай Аликсеевичнинг ҳар бир ҳаракатини эътибор билан назорат қилиб, уни шпионларни ушлайдиган “разведкачи” бўлса керак деб ўйлардим. Ўша даврда, урушнинг тугаганига анча бўлганига қарамай, болалар орасида уруш воқеалари, партизанларнинг жасорати, шпионларнинг қўлга олинганлиги ҳақидаги қизиқ- қизиқ ҳикоялар кенг тарқалган бўлиб, оғиздан-оғизга ўтиб юрарди. Николай Аликсеевични ҳам қаҳрамонлар сафига қўшиб қўйган эдим…

Синфимизнинг олдидаги китоб, газета-журналлар ўқиладиган хона “пионерлар хона”си деб аталарди. Танаффус бўлди дегунча кўпимиз шу хонага югурамиз, айниқса дарс тамом бўлгач, тушликкача бир соатлар бекор бўлар эдик. Бундай вақтлар навбатчилар синфларни тозаларди, кўплар волейбол, теннис, шаҳмат ўйнагани кетади, бошқалар юқорида айтганимдек пионерлар хонасига киради. Ўқув йили энди бошланиб, ёзи билан газета ва журналлар тўпланиб қолган, унинг устига янги китоблар кўп келган эди. Мен ҳам келиб Гулхан, Пионер, Ғунча журналларини кўриб чиқдим. Навбат газеталарга келди. Қайсисига қарасам Хрушчёв... “Хрушчёв илғор колхозчи билан”, “Хрушчёв пионерлар орасида,” Хрушчёв... у билан, бу билан, - деган расмлар мени чарчатиб юборди. Бошқа бир газетада ҳам яна Хрушчёв. Бу расмда у Совет иттифоқи қaҳрамони, уч марта социалистик меҳнат қаҳрамони нишонларини тақиб олган. Кўкраги орден ва медалларга тўла Қўлимда янги авторучкам бор эди.

Биз авторучка деб ичига сиёҳ солиниб, анча вақтгача ёзиш учун фойдаланиш мумкин бўлган ручкани айтар эдик. Шарикли ручкалар бўлишини ҳеч ким билмасди. Дарсда биз оддий перолик ручка ишлатар эдик. Перо ҳам икки хил бўларди: ўн биринчи перо ва Пушкин пероси. Пушкин перосининг учи думалоқдан келгани учун, ёзувларингни бузасанлар, деб ишлатишга рухсат беришмайди. Шунинг учун фақат ўн биринчи перода ёзар эдик. Партамизда сиёҳдон турарди. Ҳар сўзни ёзишдан олдин перомизни сиёҳга ботириб олар эдик. Айримларимиз сиёҳ тез тамом бўлиб қолмасин деб, перонинг ички тамонига пружинага ўхшатиб ингичка сим ўрнатиб қўямиз. Ўшaнда, уч - тўрт қатор бемалол ёзса бўлар эди.Авторучкадан фақат “чёрновой”да иншо ёзганимизда, мисол ва масалалар ишлаганимизда фойдаланар эдик.

Менинг авторучкам газета кўраётганимда қўлимда бўлиб, у билан расмдаги Хрушчёвнинг иккита кўзини бўяб қўйдим, газета қоғозининг сифати ёмон бўлгани учунми ёки ручкамни қаттиқроқ босиб бўяганманми, ҳар қалай икки кўз ўрнида иккита тешик пайдо бўлиб қолди. Буни Николай Аликсеевич кўриб қолиб, мени роса уришиб берди.

-Нима, сен халқ душманимисан,партияга қаршимисан, сени бу қилиғинг учун меҳнат колониясига юбориш керак бўлади. Oта-онангни эса қамашларини ҳоҳлайсанми, тур ўрнингдан, - деб мени “угол”га қўйди.

Тез ўтмай ҳамма тушликка кетди. Мен бошимни эгиб бурчакда турибман, бир вақти бўйним оғриб кетганидан қийнала бошладим. Хонада мендан бошқа ҳеч ким йўқ, пионерманда, ҳеч ким йўқлигидан фойдаланиб озроқ бўлса ҳам стулда ўтириб дам олай демайман…

Бу қилиғимни уйдагиларга айтишса, нима қиламан?

Отам районнинг энг обрўйлик кишиларидан ҳисобланиб, қайси мактабда байрам бўлса, уни чақириб, сўз беришарди. Сўзида ҳаётни ,айниқса болалар ҳаётини яхши эканлигини, ўқиш учун ҳамма шароитлар мавжудлигини,авваллари болалар қийналиб бойларнинг қўлида ишлаганлигини айтиб, мактаб ўқувчиларини коммунистик партияга содиқ ва муносиб фарзанд бўлишга чақирар эди. Кейин отамга пионер галстуги тақилиб, ўша жойнинг фаҳрий пионерлигига қабул қилинарди…

Мен эса Хрушчёвнинг кўзини ўйиб ўтирибман.

Ўзи отам ҳам энди Хрушчёвни унча яхши кўрмай қолган бўлиш керак. Буғдой уни энди умуман бўлмас экан, Хрушчёв фақат маккажухори унини ишлатиш ҳақида доклад қилгани айтиб, отам ўн қоплар ун олиб қўйган эди. Маккажухорининг унидан қилинган нон сап - сариқ бўлиб, таъми ҳам ҳеч кимга ёқмас эди Кўплар буғдойдан қилинган буханка олиш учун тонг азондан дўконларга бориб, навбатда туришарди. Хрушчёв эса маккажухори деб ҳамманинг жонига тегиб кетган.

Мен туғилмаcдан бир - икки йил олдин, менимча 1949 йили, Украинада қурғоқчилик бўлиб, маккажухори одамларни очликдан сақлаб қолган эмиш. Унинг устига Хрушчёв Америкага борганда, уларни маккажухорини жуда кўп истеъмол қилишини кўриб, Америкага ўхшаб қишлoқ хўжалигини ривожлантирамиз, уларга етиб оламиз ва ўзиб кетамиз, деган эди. Шундан кейин маккажухорини “Дала маликаси” деб атаб, унга эътибор жуда кучайтирилган.

Пулларни ҳам Хрушчёв алмаштирди. Ўн сўм ўрнига бир сўм ишлатлади. Ота –оналар, пулнинг баракаси қочиб кетди, бу пул на чўнтагингда, на қўлингда кўринади, - деб янги пул чиққанини ёқтирмас эди. Биз болалар Америка президенти Эйзенхаурни “эзилган қовун” деганимиздек, Xрушчевни бундай вақтлари ҳеч кимга эшиттирмасан “қуриган чўп” дер эдик…

“Хрушчёвка”лар яъни беш қаватли кичкин-кичкина хонали бетон уйлар қурилиши хам Хрушчёвнинг режаси билан бошланган. СССРнинг ҳамма шаҳарларида бундай уйларни қуриш жадал суратлар билан олиб борилган.Баракларда, коммунал уйларда, подвалларда яшовчилар-умуман 90 миллиондан кўп уйсизлар бундай уйларга кўчиб ўтишган. Хрушчёв бу уйлар кейинчалик, коммунизмга келиб, яъни 1980 йилларга келиб бузиб ташланиб йўллар, шосселар учун материал бўлиб ишлатилишига ишонган.

Нима бўлганда ҳам мен нотўғри килдим, энди барибир қаттиқ жазоланаман, - ўйлайман ўшанда. Зулфия шоира "Бахтинг бор экан болам, шундай ажиб замонада туғилдинг" деб бекорга айтмаган-ку, ростдан ҳам бахтимиз бор экан, уруш даврида ёки очарчилик даврида ёки репрессиялар даврида туғилмаганмиз.

Синфимиздаги 17 та ўғил боладан (қизлар тўрттагина эдик) ўн бештаси космонавт бўламан дер эди. Ю.А. Гагарин, Г.С Титов, П.Р. Биковский, В. Терешковаларга ҳаммамиз ҳавас қилар эдик. Одамзоднинг космосга учиш орзуси ҳам Хрушчёв даврига келиб амалга ошган эди.

Шу ҳаёллар билан бурчакда тураведим. Тушликда кейин қўнғироқ чалиниб, ҳамма синф-синфига дарс тайёрлашга кириб кетди.Менинг овқат егим келди. Оёқларим толиқиб кетганидан қалтирашга тушди. Николай Аликсеевичдан хабар йўқ, кечирим сўрардим. Оғирлигимни у оёғимдан бунисига ташлайман, ёрдам бермайди.Зоя Космедемьянскаялар қандай қилиб немисларнинг қийноғига чидаган экан, мен эса битта бурчакда туриш азобига чидамайман, балки мен ҳақиқий пионер эмасдирман, ўйлайман мен.

Хрушчев ҳам қиззиқ, шунчалик ҳам расмга тушаверадими.

Йиқилиб тушишимни сезиб деволга суяниб олдим. Икки-уч марта қўнғироқ чалиниб, болалар танаффусда келиб кетишди. Ҳар танаффусда қаддимни ростлаб, бошимни пастга эгиб ҳақиқий айбдордек туришга ҳаракат қиламан, болалар кетгач, яна деволга суяниб оламан.

Мунира дугонам ҳам ҳар танаффусда келиб мендан хабар олиб кетади.Сезиб турибман, менга жуда рахми келаябди. Уголга қўйилганлар билан гаплшмаслик бизда темир қонун: у ҳам, мен ҳам ҳеч нарса демайиз. Кеч бўлганда Камол Турсунов хонани беркитгани кириб келди.

-Ҳали турибсанми, рангинг мунча оқариб кетибди? Бугун овқатга бордингми ўзи? - деб сўради. Йиғлаб юбориб "Николай Аликсеевичга айтинг, мени кечирсин, иккинчи ундай қилмайман,"-дедим.

- Николай Аликсеевич кетиб бўлган, ундан кечиримни эртага сурайсан, бугун эса мен сени кечирдим, бор, бўлмаса кечки овқатга ҳам кечикасан, дарсингни ҳам қилмагандирсан? - деб айбим нималигини ҳам сўрамасдан жавоб бериб юборди…

Энди нима бўларкан, - деб, кечаси билан ўйланиб ухлай олмай роса қийналганман. Ҳаёлим ҳар жойга кетади. Николай Аликсеевич эрталабги “линейка”да Хрушчёвнинг кўзини ўйган шпионни ушладик, деб айтса, ҳайфисан эълон қилиниши аниқ. Ҳамма мени жиноий жавобгарликка тортиш кераклигини айтиб, пионерликдан ўчириб, интернатдан ҳайдаймиз, дейди. Балки бирданига меҳнат колониясига юборишар, бормасам, қамашса керак. Колония Григорий Белих ва Леонид Пантелеевларнинг “Республика “Шкид” деган китобида ёзилганидек “детдом”га ўхшаб, ҳалигача ота-онасизлар, жиноятчилар, ўғрилар, халқ душманларининг болалари ўқишса керак, қандай қўрқинчли…

Хайрият эртасига ҳеч нарса бўлмади, Николай Аликсеевич ҳам кўринмади, менга ҳеч ким бирон нарса демади.

Ўшандан бир ой ўтгач Хрушчёвни ишдан олингани тўғрисидаги хабарни эшитдик.Николай Аликсеевичга:

-Хрушчёвингиз ёмон эканку, ишдан олиб ташлашди, унинг кўзини ўйганим учун мени куни билан бурчакка қўйгансиз - дедим.

-Унда мумкин эмас эди, энди ҳоҳлаганингни қилавер,- деган кулиб.

Хрушчёв билан учрашув бўлишини ўқиганимдан куз ўнгимга понерлар хонаси келди.

Кейинчалик, талабалик вақтимда пенсионер Хрушчёв биз яшайдига жойдаги бульварга тез-тез келиб туришини, “мен ҳақимда яна қандай анекдотлар биласанлар?”- деб талабалар билан гаплашиб юрганини кўп эшитардим.”Олдидан оққан сувнинг қадри йўқ”, деганларидек уни бирон марта кўришга ёки гаплашишга қизиқмабман.Институтни тамомлаб 1971 йил ёзда Ўзбекистога келдим.Энди ишга кирганман, сентябрнинг бошларида радиодан Хрушчевни ўлгани ҳақида хабарни эшитдим. Рахмим келди, озроқ йиғлаб ҳам олдим...

Сергей Хрушчёв билан учрашув 2001 йил августда бўлади.Сентябрда эса Никита Хрушчёвнинг ўлганига ўттиз йил тўлади.

Ўзбекистонлик Муяссар ва Замираларга учрашувга боришни таклиф қилдим. Муяссар июлнинг охирида кетишини, самолётга билети борлигини, Замира эса боришга ҳаракат қилишини айтди. Учрашувга икки кун қолганда унга телефон қилдим,вақти йўқ экан. Бир ўзим борсам расмга тушиш, видеога олиш кийин бўлади. Нью Йоркда Ўзбекистон консуллигида ишлайдиган Ҳ.Ҳожиметовнинг укалари Исмоил ва Искандарларнинг ҳам шу ерда эканлигини билар эдим. Искандардан илтимос қилиб бирга боришни сўрадим.

Учрашув чиройлик муҳташам бинода ўтаётган эди Биз келганимизда саҳнада тўрт-беш киши ўтирари. Зал деярли тўла. Ҳамма нарса ингиз тилида бўлади албатта. Шу вактгача Сергей Хрушев тўғрисида мен жуда оз нарса билар эдим. Россияда унинг инженер бўлганини, охирги йиллари қандайдир институтда раҳбар бўлиб, ракетасозлик ва кибернетика билан шуғилланганини, акаси эса урушда ўлганини эшитгандим.

Сўз Хрушчевга берилди. У бир соатга яқин гапирди. Кейин савол-жавобга ўтилди.Мен қоғоз ёзиб, Тошкетдан келганимни, турмуш ўртоғим журналистлигини, ўзим кафедра мудири эканлигимни, иккаламиз ҳам Москвада ўқиганимизни айтиб саволларимни ёзиб, унга узатдим. У залдагиларга, бу ерда Тошкентдан келган меҳмонлар ҳам бор экан, сизлар рухсат берсаларинг йиғилишдан кейин учрашиб, уларнинг саволларига жавоб берсам, деди.

Учрашув тугагач, жуда купчилик бошқа залга ўтдик. Бу залда Сергей Хрушчёвнинг ёзган китобларининг кўргазмаси уюштирилган экан. Сергей Хрушчёв бизни хотини Валентина билан таништирди. Валентина жуда очиқ яхши аёл экан. У эридан анча ёш кўринади, ёшдир ҳам балки, сўрамадим. Сергей Хрушчев куринишдан Никита Хрушчёв билан бир хил, мен ўзимни худди Н.С. Хрушчёв билан гаплашиб ўтиргандек сезаман. Уларнинг фарқлари фақат сочларида бўлса керак, отасининг сочи умуман йўқ эди, Сергей Хрушчёвнинг пешонаси кенг бўлгани учун сочи олдидан кам кўринсада, асли қуюқ ва оппоқ эди. Уларнинг АҚШ га келанига ўн йил бўлибди, икки йил олдин бу ернинг гражданлигини олишган экан. У Браун универитетида ишлашини, бугунгига ухшаган учрашувни бошқа штатларда ҳам тез-тез ўтказиб туришини айтди. Уларнинг оиласи отаси даврида хам катта бўлган.Опаси Рада, синглиси Елена, урушда ўлган акаси Леониднинг кизи Юля бирга ўсишган экан. Хозир ўзининг хам учта боласи борлигини айтди. Бир ўғлим журналист, бобосининг отини қўйганмиз, Никита. Болалар АҚШга келишмаган. Бизга эса бу ер ёқади, - деди

Кейин у менинг Тошкентдаги, Москвадаги танишларим ҳақида сўради. Турмуш ўртоғимнинг иши билан Людмила Зикина (қўшиқчи), Андрей Дементьев (шоир)ларнинг уйларига бориб турганимни, Сергей Михалков, Алла Пугачёва, В.Тихонов (“Баҳорнинг ўн етти даққиқаси” фильмида Штирлиц ролини ўйнаган машхур артист)лар билан учрашганимни; Эдуард Сагалаев Самарқандда редакцияда Анвар Жўрабоев билан бирга ишлагандан бери жуда яқин эканлигимизни айтдим. Самарқандни эштиб, “менинг яхши танишим бор эди, Ионесов, музейда ишлар эди” - деди. Мен Ионесовни танимасам ҳам, унинг қайси бир музейда директор бўлиб ишлашини, сунъий тил “эсперонто” билан шуғилланишини эшитган эдим. Бир ҳафтадан кейин кетишимни айтдим.Ионесовга катта салом айтиб қўйишимни сўради. Келганимдан кейин Самарқандга боришнинг ҳеч иложи бўлмади. Пойариққа тез - тез бориб турамиз, лекин Самарқандга ўтмасдан, Жомбойдан кейин қайрилиб кетамиз, кун ё иссиқ бўлади, ё жуда совуқ бўлади, ё кеч бўлиб қолган бўлади, хуллас, унинг саломини ҳалигача етказга олмадим.

Ўшанда биз Сергей Хрушчёв билан анча гаплашиб ўтирдик Искандар расмга туширди, видеога олди.Кетишимиздан олдин, у менга, мана менинг визит картам, бизникига келинг, телефон қилинг, Нью-Йоркдан унча узоқ эмасмиз, Бостон шаҳрига яқин турамиз, Провиденс (Providence)да, Род-айланд штатига қарайди, - деб адреси ёзилган визит карточкасини берди, карточканинг орқа томонига қўл ҳам қўйиб қўйди. Валентина эса зўр рус таомларини пишириб меҳмон қилишини айтди. Мен ҳам кейинги келганимда албатта Род - айландга боришни, палов ёки сомса пишириб беришни ваъда қилдим.

УМИДА ТУРСУНОВА

UMIDA TURSUNOVA.